2007-yili 13-sintebir, omomiy kengeshning 61/295 nomurluq qarari bilen maqullan’ghan.
Bdt omomiy kengeshi,
Bdt nizamnamisining rohi we eza dewletlerning mezkur nizamnamining belgulimilirini toluq ijra qelish toghrisidiki jawapkarliqigha ishenj qilghan asasta,
Yerlik xelqlerning bashqa barliq xelqler bilen teng baraberlikini jezmleshturush bilen teng, insanlarning özlirini perqliq dep qarash we del bashqilardin perqliq bolghanliqi uchun hormet qelinishqa muyesser bolushini itirap qelghan asasta,
Barliq xelqlerning, insaniyet mediniyiti(kiwilizati’on) we ilgharliqidin(kulture) shekillengen omumiy bayliqqa tohpe qoshush arqiliq insaniyetning omumiy mediniyet mirasini shekillenduridighanliqini jezmleshturgen halda,
Yenimu ilgirlep milli, erqiy kilip chiqishi, deniy itiqati, etnik we mediniyet özgichilikini chiqish qelghan halda birawni we yaki bashqalarni birawdin we yaki bashqilardin ustun korudighan, ustun korushke turtkilik rol oynaydighan siyaset we belgulimerni bir tutash halda erqchiliq, ilmiy jehettin tuptin xata, qanuniy jehettin inawetsiz, exlaqiy jehettin eyiplinishke tegishlik we ijtimayi jehettin adaletsiz dep hokum qilidighanliqini jakarlash bilen,
Yerlik xelqlerning hichqandaq ayrimchiliqqa duch kelmestin özlirining heq hoqoqlirini ijra qelish jeryanida erkin ikenlikini mu’eyyenleshturgen asasta,
Yerlik xelqlerning, mustemlike qelinish, yerliridin, mal mulukliridin, teritoriyeliridin we shu jaydiki bayliqliridin musadire qelinish, bolupmu özlirining tebiy ihtiyajigha we menpe’etlirige qarap tereqqi qelish hoquqidin mehrum qilinish netijiside tarixiy bir nahaqchiliqning zulmigha duchar bolghanliqini nezerde tutup,
Yerlik xelqlerning özlirining siyasi, iqtisadiy we ijtimya’i qurulmilirini berpa qelishi, özlirining mediniyiti, meniwi mirasi, tarixi we pelsepisini, bolupmu özlirining territoriyesi, tupriqi we tebiy bayliqigha ige bolushidek en’eniwi hoquqigha hormet qelish we uni terghip qelishning nahayti jiddi ihtiyaj ikenlikini itirap qilip, Yerlik xelqlerning dewletler bilen alliqachan putushken toxtamnamiliri, kilishimliri we bashqa orunlashturushlargha hormet qelish we uni ilgiri surushke bolghan jiddi ihtiyajni nezerde tutup, Yerlik xelqlerning özlirining siyasi, iqtisadiy, ijtimayi we mediniy jehettin teximu kuchlendurush, qaysi jayda yuz berishidin qet’i nezer barliq besim we ayrimchiliqlarni tel-tokus ayaghlashturush uchun burunqidin ewzel halette teshkilliniwatqanliqini itibargha elip, Tereqqiyat ghayisi astida yerlik xelqlerni kontrol qelishning emiliyette hem yerlik xelqqe hemde ular ige bolghan tupraq, territoriye we bayliqlargha tesir qilidighanliqini, bu halda bu xelqlerning özlirining arzusi we ihtiyajigha qarap tereqqiyatni ilgiri surushining we ularning qurulmiliri, mediniyetlirini, orp-adetlirini saqlap qelishining imkansizlishidighanliqini tonughan asasta, Yerlik xelqlerning bilimi, mediniyiti we orp-adetlirige hormet qelishning emiliyette uzun muddetlik we adil tereqqiyat hemde muhit mesilirini muwapiq bashqurush qatarliqlargha tohpe qoshidighanliqini mu’eyyenleshturush bilen bille, Yerlik xelqlerning zimini we territoriyelirini herbiysiz we qoralsiz rayun’gha aylandurushning emiliyette tinchliq, iqtisadiy we ijtimya’i tereqqiyatqa hem ilgirleshke, dunyadiki dewletler we xelqler arisidiki öz-ara dostluq we chushunushni ilgiri surushke bolghan rolini urghilighan asasta,
Bolupmu yerlik xelq a’ililiri we jama’etlirining, öz perzentlirining yetishturulishi, terbiylinishi we balilarning saghlamliqi qatarliqlar mesililerde zimmisige alghan mesuliyetlerning emiliyette balilarning heq-hoqoqi bilen zich munasiwetlik ikenlikini itirap qilish bilen teng, Yerlik xelqler we dewlet otturisida tuzulgen toxtamnamilar, anglashmilar we orunlashturushlarning bezi hallarda xelqara kongul bolgen, qiziqqan, mesuliyet dep qarighan mesile ikenlikini,
We shundaqla mezkur toxtamnamilar, anglashmilar we orunlashturushlarning yerlik xelqler bilen dewletning ortaqliqini kucheytishning asasi ikenlikini itirap qelip, Bdt nizamnamisi (un charter), iqtisadiy, ijtimayi we mediniy hoqoqlar xelqara ehdinamisi (internati’onal kowenant on ekonomik, soki’al and kultural rights), ammiwiy we siyasi hoqoqlar xelqara ehdinamisi (internati’onal kowenant on kiwil and politikal rights) we wiyna (wi’enna) herketke otush programmisi we ehdinamisi (wi’enna deklarati’on and programme of akti’on) qatarliq asasliq xelqara hojjetlerning, xelqlerning özlirining siyasi teqdirini erkin halda belgulesh, iqtisadiy, ijtimayi we medeniy tereqiyatini erkin halda yolgha qoyushni öz ichige alghan halda barliq xelqlerning öz teqdirini özi belgulesh hoquqining halqiliq mohim ikenlikini mu’eyyenleshturgenlikini eskertip, Mezkur bayanatning, hich bir xelqaraliq qanun himayisi astidimu hichqandaq bir xelqning öz teqdirini özi belgulesh hoquqini inkar qelish uchun qollinilalmaydighanliqini agahlandurghan asasta, Mezkur bayanattiki yerlik xelqlerning hoqoqlirini itirap qelish pirinsipining, adalet, dimokratiye, kishilik hoquqqa hormet qelish, esla ayrimchiliq qilmasliq we aliyjanapliq bolushni chiqish qelish asasida dewletler bilen yerlik xelqlerning inaq we hemkarliq munasiwitini kuchlenduridighanliqigha ishengen halda, Yerlik xelqler bilen kengeshken we hamkarlashqan asasta, barliq dewletlerning xelqaraliq organlar, bolupmu kishilik hoquqqa munasiwetlik organlar aldidiki mesuliyitini yerlik xelqler uchun ijra qelishi kireklikini eskertip, Yerlik xelqlerning heq-hoqoqini qoghdashta we ilgiri surushte bdtning nahayti mohim we uzliksiz rol oynaydighanliqini xatirlitip, Mezkur bayanatning yerlik xelqlerning heq-hoqoqi we erkinlikini ilgiri surush we qoghdash hemde bdt sistimisi ichide bu toghurluq hizmetlerni yenmu tereqqi qildurush jehettin nahayti mohim bir qedem basquch ikenlikige ishinip, Her bir yerlik xelq ezasining we yerlik xelqlerning hichqandaq ayrimchiliqqa duchar bolmastin xelqara qanunlarda itirap qelin’ghan barliq kishilik hoquqlardin, behrimen bolushqa heqliq ikenlikini, shundaqla ularning mewjutluqi, saghlam tereqqiyati we xelq bolup bir putun ilgirlishi uchun kem bolsa bolmaydighan kolliktip hoquqlargha ige ikenlikini mu’eyyenleshturush we itirap qelish asasida,
Yerlik xelqlerning turushluq rayuni we dewliti, shundaqla yerlik we milli alahiydiliklirining dewlettin dewletke, rayundin rayun’gha qarap oxshimaydighanliqini, her xil tarihiy we mediniy arqa korunushlirining diqqetke elinish lazimliqini his qilghan asasta,
Biz, towende astida imzasi bolghan dewletler, toluq sherhiylengen “yerlik xelqlerning hoquqi heqqidiki bdt bayannamisini” öz-ara hemkarliq we hormet rohiy astida emelge ashurushtiki ortaq olchem supitide jakarlaymizki:
Madda 1
Yerlik xelqler shexsi yaki kolliktip halda bdt nizamnamisida itirap qelin’ghan barliq kishilik hoquq we eng asasliq erkinliklerdin, kishilik hoquq omomy bayannamisidin we xelqaraliq qanunlardin toluq behrimen bolushqa, hoquqluq.
Madda 2
Yerlik xelqler we kishiler bashqa xelqler we kishilerge oxshah erkin we baraber bolup, yerlik xelqler we shexisler, bolupmu özlirining yerlik kilip chiqishi we milli kimlikidek alahiydilikler asasidiki heq hoquqlirini toluq jari qildurushqa, hich qandaq bir shekildiki ayrimchiliqqa uchrimasliqqa toluq hoquqluq.
Madda 3
Yerlik xelqler öz teqdirini özi belguleshke hoquqluq. Bu hoquqqa bina’en, ular özlirining siyasi ornini erkin halda bekitish, iqtisadiy, ijtimayi we mediniy tereqqiyatlirini erkin belguleshke hoquqluq.
Madda 4
Yerlik xelqler öz teqdirini özi belgulesh hoquqini yurguzgende, özlirining ichkiy we yerlik mesililirini bir terep qelish, özlirining hokumitining maliye funkitsiyelirini bekitish qatarliq jehetlerde aptonomiye we yaki özini özi idare qelish yollirini talliyalaydu.
Madda 5
Yerlik xelqler özige has bolghan siyasi, qanuniy, iqtisadiy, ijtimayi we mediniy organlirini saqlap qelish we kucheytishke, qatnishish hoquqi tamamen özlirige tewe bolghan shert astida, eger maqul dep qaralsa tewelikidiki dewletning siyasi, iqtisadiy, ijtimayi we mediniy turmushigha arllishishqa hoquqluq.
Madda 6
Her bir yerlik xelqning wetendashliq(puqraliq) hoquqi bar.
Madda 7
1. Her bir yerlik puqraning yashash, jismaniy we rohiy saghlamliq, erkinlik we kishilik biheterlik hoquqi bar.
2. Bashqilardin perqliq bolghanliqi uchun yerlik xelqler erkinlik, tinchliq we bixeterlik ichide kolliktip bolup yashash hoquqigha ige we hich bir shekildiki qirghinchiliqqa, zorawanliqqa, mejburiy halda balilirining bir yerdin bir yerge yotkiwitilishige uchrimasliqi kirek.
Madda 8
1. Yerlik xelqler we shexisler hich bir shekildiki assimilatsiyege uchrimasliq we özlirige tewe mediniyetlerning buzghunchiliqqa uchrishigha yol qoymasliq hoquqigha ige.
2. Dewletler towendikilerning aldini elish uchun tedbir elishi we yiterlik aparatlarni berpa qelishi zorur:
(a) ularni, özlirining ayrim xelq bolushtek bir putunlukidin ayriydighan, shu unumni peyda qilidighan, ularning mediniy we milliy mirasliridin ayrip tashlashni meqset qilghan barliq herketler,
(b) ularni özlirige tewe yerliridin, territoriyeliridin we bayliqidin mehrum qalduridighan her qandaq qilmishlar,
(k) ularning heq hoquqlirigha chiqilishni meqset qilghan yaki shundaq unum kelturidighan her qandaq shekildiki mejburiy nopush kochurush qilmishliri,
(d) her qandaq shekildiki mejburiy assimilatsiye we bir putunleshturush (integrati’on),
(e) erqiy we milliy ayrimchiliqni chiqish qilghan we yerlik xelqni nishan qilghan her qandaq shekildiki teshwiqatlar,
Madda 9
Yerlik xelqler we shexsiler, özlirining we yaki teweliktiki dewletning en-enisi we orp-adetliri boyiche, özlirining kommunasigha(jama’itige) we yaki turushluq dewletke te’elluq bolush hoquqigha ige. Ularning bu herkitige qarita hichqandaq shekildiki ayrimchiliq siyasiti qollunulmasliqi shert.
Madda 10
Yerlik xeqler özlirining zimini we territoriyesidin hich bir shekilde mejburiy yotkiwitilmesliki shert. Toluq chushendurush asasidiki erkin iradisi bilen otturigha chiqqan ixtiyarliqi bolmay turup, zorur bolghan anglashmilar imzalanmastin, kireklik tolemler tolenmestin we eng mohimi ulargha kiyinche qaytip kilish uchun imkaniyet yaritilmastin turup, hich qandaq bir shekilde ularning bashqa jaylargha makanlashturulishigha yol qoyulmaydu.
Madda 11
1. Yerlik xelqler özlirige tewe mediniy en’ene we orp-adetlirini ijra qelish we gullendurushke hoquqluq. Bu digenlik özlirige tewe otmushtiki, hazirqi we kelgusidiki tarihi yaldamalirini, arxilogiyelik asare etiqilirini, sen’et eserlirini, her hil murasimlirini, texnikiliq ilgharliqlirini, korunushluk(wisu’al) we ijra qelinidighan(performing) edebiy sen’et lirini qoghdash, tereqqi qildurushni öz ichige alidu.
2. Dewlet choqum, ularning ihtiyarliqisiz, raziliqisiz we qanun’gha hemde ularning en’eniwi orp adetlirige xilap halda yerlik milletlerdin tartiwilin’ghan medeniy, tetqiqat xaraktirliq, diniy we meniwiy qimmitidiki mal mulklerni eslige kelturidighan, yasaydighan we tereqqi qilduridighan her xil mixaynizimlarni berpa qelishi kirek.
Madde 12
1. Yerlik xelqler özlirining meniwi we diniy adetlirini, orp adetlirini we her xildiki murasimlirini hojjetleshturush, ijra qelish, tereqqi qildurush we ugutushke; Özlirige a’it bolghan mediniy we diniy makanlarni saqlap qelish we qoghdashqa, bu makanlargha bashqilarning qarshiliqisiz kirip chiqishqa; Özlirining murasim xaraktirliq en’enilirini ijra qelish we kontrol qelishqa; Olgen jesetlirini qayturiwilishqa toluq hoquqluq
2. Dewlet choqum yerlik xelqlerge a’it bolghan murasim maddilirining we olgen jesetlerning tapshurup elinishi we tapshurup berilishi uchun yerlik milletlerning ruqsitini elishi hemde ular bilen hemkarlashqan asasta wujutqa chiqarghan unumluk wastilarni ishqa selip putun jeryanlarning adil, ashkara we unumluk bolishigha kapaletlik qelishi kirek.
Madda 13
1. Yerlik xelqler özlirige a’it bolghan tarix, til, eghizaki en’eneler, pelsepiler, yazma sistimisi (yeziq) we edebiyat miraslirini janlandurush, ishlitish, tereqqi qildurush we kiyinki ewlatlargha otkuzup berishke, özlirining isimlirini jama’etchilik ichide saqlash we jama’et orunlirighe, jaylargha we shexislerge berishke hoquqluq.
2. Dewlet choqum bu heq hoquqlarning qoghdilishi uchun, yerlik xelqlerning putun siyasi, qanuniy we memuriy jeryanlarni chushunishige we chushengenlikige kapaletlik qelish uchun zorur tepilghanda terjiman we bashqa wastilarni qollunush heqqide yiterlik tedbirlerni elishi shert.
Madda14
1. Yerlik xelqler özlirining oqu-oqutushtiki mediniy sistimisigha maslashqan halda özlirining tilidiki elip berilidighan ma’arip sistimisini berpa qelish we kontrol qelishqa hoqoqluq.
2. Yerlik shexisler, bolupmu balilar hich qandaq ayrimchiliqtin xali halda putun sewiyediki we shekildiki dewlet ma’aripidin toluq paydilinishqa hoqoqluq.
3. Dewlet choqum, yerlik xelqler bilen hemkarlashqan asasta, yerlik xelqlerning, bolupmu chet yaqa yerlerde yashaydighan balilarning öz tilida we öz mediniyet mohitida ma’arip terbiyesi elishi uchun barliq chare tedbirlerni elishi kirek.
Madda 15
1. Yerlik xelqler özining ghururini, mediniytining kopxilliq bolishini, en’eniwi adetlirini, mediniyetlirini, tarixini we arzu armanlirini qoghdashqa hoquqluq bolup, yuqarqilar yerlik xelqlerning ma’arip sistimisida hem ammiwi orunlirida gewdilinishi kirek.
2. Dewlet choqum yerlik xelqler bilen maslashqan halda yerlik xelqlerge qaritilghan bir tereplimilik qarashlarni, ayrimchiliqlar yoqutus, yerlik xelqler ichidiki hemde yerlik xelqler bilen jemiyetning bashqa qismidikiler arisidiki öz-ara qobul qelishni we chushunushni ilgiri surush uchun barliq tedbirlerni elishi kirek.
Madda 16
1. Yerlik xelqler öz tilida özlirige a’it axbarat wastilirini berpa qelishqa we hich qandaq cheklimige uchrimighan asasta yerlik xelqlerning bolmighan axbarat wastilirige erishishke hoquqluq.
2. Dewlet choqum dewlet igiligidiki axbarat organlirining yerlik xelqlerning mediniyetlirini toluq eks etturishige qaritilghan tedbirlerni alidu. Dewlet bir tereplimiliktin xali halda yerlik xelqlerning söz erkinlikini kapaletke ige qelish, xususi igiliktiki axbarat wastilirining bolsa yerlik xelqlerning mediniyet alahidiliklirini eks etturushige righbetlendurush qatarliq jehetlerde toluq tedbirlerni alidu.
Madda17
1. Yerlik xelqler we shexisler xelqaraliq we dewletlik emgek qanunliridin toluq behrimen bolushqa hoquqluq.
2. Dewlet choqum yerlik xelqler bilen meslehetleshken asasta yerlik xelqlerning perzentlirining iqtisadiy jehettin iksplatsiye qelidinishidin, balilarning telim terbiyesining ziyan’gha uchrishi we yaki tosqunluqqa uchrishidin saqlinishi, hemde ularning alahide ijtimayi ehwalini nezerde tutup ularni kuchlendurush uchun ma’arip terbiyesining mohimliqini tonughan asasta balilarning jismaniy, rohiy, exlaqiy we ijtimayi jehetlerdin saghlam osup yetilishige ziyanliq herqandaq ijra’atlerni cheklishi shert.
3. Yerlik xelqler emgek, ishqa orunlushush, mu’ash qatarliq jehetlerdin esla chetke qeqilmasliq, ayrimchiliqqa uchrimasliq hoquqigha ige.
Madda18
Yerlik xelqler özlirining adetliri boyiche özliri teripidin saylan’ghan shexisler wastisi bilen özlirining heq-hoquqigha munasiwetlik qararlarning elinishigha toluq ishtirak qelish we shundaqla özlirining qarar chiqirish organlirini tesis qelish hoquqigha ige.
Madda 19
Dewlet, yerlik xelqlerge munasiwetlik qararlarda choqum yerlik xelqlerning salahiyetlik wekilliri bilen yaxshi niyette meslehetlishishi, ulargha tesir qilidighan her bir qanuniy we memuriy tedbirlerni yolgha qoyushtin burun hich bir besimsiz, toluq melumat bilen teminlesh asasida ularning raziliqini elinishi shert.
Madda 20
1. Yerlik xelqler özlirige xas tereqqiyatlardin, barliq en’eniwi we iqtisadiy pa’aliyetliridin toluq behrimen bolush uchun, özlirining siyasi, iqtisadiy we ijtimayi sistimilirini, organlirini muhapizet qelish we tereqqi qildurushqa hoquqluq.
2. Yerlik xelqlerning, öz mewjutliqini saqlash we tereqqiy qildurush heqqide merhum qaldurulghan hoquqliri adil shekilde tuzutulishi we eslige kelturulishi kirek.
Madda 21
1. Yerlik xelqler hich bir ayrimchiliqqa duchar bolmastin, ma’arip, ishqa orunlushush, ish uchun terbiylinish we qayta terbiylinish, oy-makanliq bolush, pakiz su ishlitish, salametlik we parawanliq kapaliti(soki’al sekurity) qatarliqlarni öz ichige alghan barliq iqtisadiy we ijtimay sharayitlirini tereqqi qildurushqa hoquqluq.
2. Dewlet, ularning iqtisadiy we ijtimayi sharayitlirining uzliksiz yaxshilinishi uchun unumluk tedbirlerni, hetta zorur teplighanda alahiyde tedbirlerni elishi kirek. Bolupmu yerlik xelqler ichidiki yashan’ghanlar, ayallar, yashlar, balilar we mejruh kishilerning hoquqi uchun pewquladde tedbirlerni elish kirek.
Madda 22
1. Mezkur bayannamini ijra qelish uchun alhiyde ihtiyaji bolghan kishiler uchun, yeni yashan’ghanlar, ayallar, yashlar, balilar we mejruhlarning heq hoquqliri uchun alahiyde diqqet berilishi kirek.
2. Dewlet choqum yerlik xelqler bilen zich maslashqan halda yerlik xelq ayallirining we balilirining her turluk zorawanliqtin qoghdilinishi, hemde ularning heq hoquqlirining toluq kapaletke ige qelinishi uchun toluq tedbir elishi kirek.
Madda 23
Yerlik xelqler özlirining tereqqiyati jehettiki hoquqlirini ishletkende qandaq sitiratigiye qollunush we qaysi turlerni aldinqi orunda qoyush toghurluq ishlarda özlirining qararlirini özliri belguleshke hoquqluq. Bolupmu özlirige tesir qilidighan programlardin sehiye, oy-makanliq bolush, iqtisadiy we ijtimayi sahalardiki programlirini tuzush we tereqqi qildurshta, hemde mezkur programlarni özlirige tewe bolghan organlar arqiliq yurutushte toluq hoquqqa ige.
Madda 24
1.yerlik xelqler, öz tewelikidiki minirallarni (kan bayliqini), haywanatlarni, özlirige xas bolghan tibbiy zawut karxanilirini ox ichige alghan barliq en-eniwi milli tibabet usullirini we saqliqni saqlash organlirini qoghdap qelishqa hoquqluq.
Yerliq xelqler yene hich qandaq ayrimchiliqqa duchar bolmastin bar bolghan barliq ijtimayi we sehiye xizmetliridin paydilinishqa hoquqluq.
2. Yerlik xelqler eng yuquri sewiyediki jismaniy we rohiy saghlamliqni qolgha kelturush we behrimen bolushqa hoquqluq. Dewlet choqum ularning heq hoquqlirini emelge ashurush uchun shert bolghan barliq tedbirlerni elishi kirek.
Madda 25
Yerlik xelqler özliri igellligen, en’eniwi jehettin özlirige te’elluq bolghan tupraqliri, territoriyeliri, su we dengiz sahilliri qatarliq barliq bayliqlirigha bolghan meniwi mihrini saqlash, kuchlendurush hoquqigha, we bularni kiyinki ewlatlirigha otkuzup berishtek mesuliyetlirini ada qelish hoquqigha ige.
Madda 26
1. Yerlik xelqler tarixtin buyan ige bolghan, ishletken we qolgha chushurgen trupraqlarni, territoriyelirini we bayliq menbelirining igidarchiliq hoquqini saqlap qelishqa hoquqluq.
2. Yerlik xelqler en’eniwi shekilde ige bolghan, igelligen, ishletken we yaki bashqa turluk shekilde qolgha chushurgen barliq tupraqlarni, territoriyelerni, yer bayliqlirini öz igidarchiliqida tutushqa, ishlitishke, tereqqi qildurushqa we echishqa toluq hoquqluq.
3. Dewlet choqum bu tupraqlarning, territoriyelerning we bayliqlarning qoghdilishi we itirap qelinishi heqqide qanuniy jehettin kapaletlendurushi lazim.
Bu xil qanuniy qoghdash we itirap qelish xizmiti choqum yerlik xelqlerning orp-aditi, en’eni’isi we zimindarliq bolush toghrisidiki adetlirige mas halda elip berilishi kirek.
Madda 27
Dewlet choqum yerlik xelqlerge munasiwetlik siyasetlerni tuzgende, ijra qilghanda, bolupmu yerlik xelqlerning mejut qanunliri, en’eniliri, zimindarliq bolush adetliri qatarliqlargha chitishliq ishlarda adil, musteqqil, terepsiz, ochuq-ashkara bolishi, yerlik xelqlerning özliri tarixtin buyan ige bolup kelgen, ishletken, igelligen we bashqa yollardin qolgha chushurgen zimin, territoriyelirini we bayliq menbelirini ishlitish jehettiki hoquqlirini toluq tonushi, itirap qelishi we shundaqla putun bu siyasetlerning belgulinishige yerlik xelqlerni qatnashturushi kirek.
Mada 28
1. Yerlik xelqler, özlirining hich bir raziliqi, erkin haldiki qarari we toluq melumatliq sherti astidiki maqulluqisiz, tarixtin buyan ige bolghan, igelligen we ishletken tupraqlirining we yer bayliqlirining musadire qelinishi, tartiwilinishi, ishghal qelinishi, qollunulishi we yaki buzghunchiliqqa uchritilishidin kilip chiqqan barliq ziyanlarni, imkan bar bolsa qayta eslige kelturush, eger eslige kelturushke imkaniyet bolmisa, bu ziyanlar heqqide adil hem muwapiq tolemge erishishke hoquqluq.
2. Eger bashqa turlik ixtilaplar bolmighan ehwalda, tolinidighan tolem oxshash chongluqtiki we qimmettiki yer, territoriye we bayliqlar uchun oxshash qimmet we chongluqtiki yer, territoriye we bayliq shekli bilen, eger bu ehwal mumkin bolmisa bashqa turlik usullar bilen ziyanni eslige kelturush we yaki teng qimmettiki qitisadiy tolem tolesh shekli bilen ijra qelinishi kirek.
Madda 29
1. Yerlik xelqler özlirige te’eluq yerlerni, territoriyelerni we öz yerliridiki bayliqlirini, bu jaylarning mohitini hemde bu ziminlarning ishlepchiqirish sighimchanliqini saqlash we muhapizet qelishqa hoquqluq.
Dewlet hich qandaq ayrimchiliqqa yol qoymighan halda yerlik xelqlerning öz igidarchiliqidiki bu yerlerningi saqlinishi we muhapizet qelinishi uchun putun tedbirlerni elishi shert.
2. Dewlet choqum yerlik xelqlerge a’it bolghan zimin, territoriyelerde, ularning erkin we toluq chushunush asasidiki bolmay turup, her qandaq zeherlik matiryallarning saqlinishining aldini elish uchun putun tedbirlerni elishi kirek.
3. Dewlet choqum, eger shundaq zoruriyet hasil bolghan bolsa, yuqardiki zeherlik matiryallarning tesirige uchrighan yerliq xelqlerning salametlik ehwalini kuzitidighan, ularning salametlikini eslige kelturidighan putun tedbirlerni elishi hemde bu tedbirlerni ijra qelishi shert.
Madda 30
1. Ularning maqulliqi we yaki teliwi bolmighan sharayitta, we yaki toluq heqqaniy seweplerge tayanmighan shert astida, dewlet yerlik xelqlerning zimini we territoriyeside eskiri herket elip barmasliqi shert.
2. Dewlet zorur bolghan eskiri herketlerni elip berishtin burun, choqum yerlik xelqlerning toluq hoquqluq wekilliri bilen meslehetlishishi, muwapiq qanuniy basquchlargha hormet qelishi kirek.
Madda 31
1. Yerlik xelqler özlirining mediniy miraslirini, en’eniwi bilimlirini, en’eniwi ipadilesh adetlirini shundaqla özlirige a’it tibbiy bilimlerning yaldama’ilirini, texnika ilgharliqlirini, insan we irsiyet heqqidiki bayliq menbelirini, qedimiy haywanat we osumluk bayliqlirigha bolghan igidarchiliqini, edibiyet, lahiylesh, tenherket, her xil en’eniwi oyunlirini saqlash, kontrol qelish, asrash we tereqqi qildurushqa hoquqluq. Ular yene özlirining ijadiy bayliqlirini, mediniy miraslirini we en’eniwi ipadilesh usullirini saqlash, kontrol qelish, qoghdash we tereqqi qildurushqa hoquqluq.
2. Yerlik xelqler bilen zich maslashqan halda dewlet choqum ularning bu hoquqlirini ishlitishini itirap qelish we kapaletke ige qelish uchun barliq tedbirlerni elishi kirek.
Madda 32
1. Yerlik xelqler özlirge te’eluq zimin we territoriyelerning ishlitilishi we tereqqiyati uchuhn mohim stiratigiyelerni qararlashturush we yolgha qoyushqa hoquqluq.
2. Ulargha aldin ala barliq melumatlarni toluq teminligen, ularning öz ixtiyarliqi hemde raziliqini alghan asasta, ularning zimini, territoriyeliri we mewjut bayliq menbelirige tesir elip kilidighan barliq plan-programmilarni, tereqqiyat lahiyelirini we shundaqla ularning yerlirini ishlitish, bayliq menbelirini echish, su menbelirini qollunush qatarliqlardin burun, dewlet choqum yerlik xelqler we ularning toluq hoquqluq wekilliri we organliri bilen semimiy halda meslehetlishish we hemkarlishishi shert.
3. Dewlet choqum, yuqarqidek plan we lahiyelerning ijra qelinishin kilip chiqqan ziyanlarni eslige kelturush uchun adil, yolluq wastilarni we shundaqla unumluk chare tedbirlerni qollunshi, muhitqa, iqtisadiy, ijtimayi, mediniy we meniwi sahalargha bolghan ziyanlarni toldurush uchun qanuniy tedbirlerni qollunushi shert.
Madda 33
1. Yerlik xelqler özlirining orp adetlirige bina’en özlirining milli kimlikini (salahiytini) tallash we shu kommuna’ning ezasi bolushqa hoquqluq. Bu belgulime yerlik xelqlerning özliri turushluq dewletning puqraliq salahiyitini qolgha kelturushige tosalghuluq qilmasliqi kirek.
2. Yerlik xelqler özlirining en’eniwi adetlirge qarap özlirige tewe bolghan ijtimayi qurulmilarni tallash, özlirining her xil organlirigha eza bolushqa hoquqluq.
Madda 34
Yerlik xelqler, özlirining organ qurulmilirini, özlirige xas en’enelirini, meniwi miraslirini, orp-adetlirini, ijtimayi tertiplirini we bularni ijra qelishtiki emiliy mitodlarni, eger mewjut bolsa, özlirige xas bolghan edliye sistimilirini we edliye adetlirini xelqararliq kishilik hoquq normilirigha asasen ilgiri surushke, tereqqi qildurushqa we saqlap qelishqa toluq hoquqluq.
Madda 35
Yerlik xelqler öz ezalirining özlirining kommuna’sigha bolghan mesuliyetchanliqi we jawapkarliqlirini bekitishke toluq hoquqluq.
Madda 36
1. Bolupmu chigraliri xelqaraliq liniyeler bilen ayrilghan yerlik xelqler, meniwi, mediniy, siyasi, iqtisadiy we ijtimayi meqsetlerni asas qilghan pa’aliyetlerni öz ichige alghan halda tashqiy dunya bilen, bolupmu özining chigrasigha xoshna bolghan xelqler bilen bolghan alaqilarni saqlap qelishqa, her xil hemkarliqlarni tereqqi qildurushqa toluq hoquqluq.
2. Dewlet yerlik xelqler bilen zich hemkarlashqan we meslehetleshken halda yerlik xelqlerning bu hoquqining izchillishishi uchun barliq tedbirlerni elishi shert.
Madda 37
1. Yerlik xelqler, tewelikidi dewlet we mezkur dewletlerning kelgusi warisliri bilen tuzulgen her turluk toxtamnamilarni we kilishimnamilarni tuzushke hoquqluq bolup, dewlet mezkur toxtamnamilargha we kilishimnamilargha sadiq bolishi shert.
2. Bu bayanatnamidiki hichqandaq bir madda mezkur toxtamnamilarning we kilishimnamilarning inawetsiz qelinishi we yoq qelinishu uchun bahane qelinalmaydu.
Madda 38
Dewlet bu bayanatnamining inawetsiz qilinalishi uchun, yerlik xelqler bilen zich hemkarlashqan we meslehetleshken sharayit astida mewjut qanunni özgertish we yaki yengidin qanun maqullashni öz ichige alghan barliq zorur tedbirlerni qanunlashturtushi kirek.
.
Madda 39
Yerlik xelqler bu bayanatnamida korsutulgen heq hoquqlardin toluq behrimen bolishi uchun xelqaraliq hemkarliqlarni öz ichige alghan halda özi turushluq dewletning maliye we texnikiliq yardemlirige erishishke hoquqluq.
Madda 40
Yerlik xelqler, dewlet we mezkur dewlettiki melum bir siyasi partiye(ler) bilen bolghan toqunushuni hel qelish uchun, shundaqla tajawuzchiliqqa uchrighan shexsi we kolliktip heq hoquqlirining eslige kelturulishi uchun adil we haqqaniy qanuniy tertiplerdin paydilinishqa hoquqluq.
Bu xildiki qanuniy tertipler, xelqaraliq kishilik hoquq qanunliri, yerlik xelqlerning orp-adetlirige, en’enilirige, yerlik qanunlirigha we özlirining edliye sistimilirigha toluq maslashqan bolishi kirek.
Madda 41
Barliq organlar we bdt terkiwidiki mutizesisleshken agentliqlar we shundaqla hokumetler arisi kowruk teshkilatlar (intergowernmental organizati’ons) choqum bu bayanatnamining izchillishishi uchun maliye jehettin hemkarlishish we texnika jehettin yardemlishish arqiliq zorur hessilerni qoshushi kirek.
Bu xil ehwallarning tesirige uchrighan yerlik xelqlerning bu heqqidiki qararlarning elinishi jeryanlirida ularning ishtirak qelinishini kapaletlik qelishning yolliri we ususllirini tepip chiqish kirek.
Madda 42
Yerlik xelqler heqqidiki bdt da’imi forum’ini öz ichige alghan bdt we uning tarmaqliri, dewlet ichidiki we xelqaraliq sewiyediki mutizesisleshken agentliqlar hemde barliq dewletler mezkur bayanatnamining barliq maddilirining toluq ijra qelinishigha turtke bolishi we mezkur bayanatnamining unumi heqqide tewsilerni yollishi kirek.
Madda 43
Mezkur bayanatname öz ichige alghan yerlik xelqlerning heq hoquqliri emiliyette ularning hayatta qelishi, saqlinip qelishi we shan-shereplirini qoghdaq qelishi uchun belgulengen eng towen olchemdin ibaret.
Madda 44
Bu bayanatnamida bikitilgen barliq heq hoquqlar we erkinlikler ortaq halda barliq er we ayallar yerlik xelqler uchun tuzulgen.
Madda 45
Bu bayanatnamidiki hich bir madda yerlik xelqler alliqachan ige bolghan we kelguside ige bolidighan hich bir heq hoquqlarni yoq qilidighan we emeldin qalduridighan rolgha ige emes.
Madda 46
1. Bu bayanatnamidiki hich bir madda melum dewlet, xelq , grup we ya kishilerning bdt nizamnamisigha qarshi turishigha qaritilghan herqandaq bir pa’aliyet elip berishi we yaki bdt nizamnamisigha qarshi ish bejirishi uchun salahiyet teshkil qilidighan shekilde chushendurulmesliki, we shundaqla melum musteqqil dewletning qismen we yaki toluq haldiki zimin putunliki, siyasi birliki we igilik hoquqigha qarshi turidighan bir waste supitide qollunalmasliqi kirek.
2. Bu nizamnamida bikitilgen kishilik hoquq we asasliq erkinlikler toluq hormet qelinishi kirek. Bu nizamnamida korsutulgen heq hoquqlarning cheklimige uchrishi peqetle xelqara qanunlargha mas halda chiqirilghan qanunlar arqiliq emelge ashuruslishi kirek. Bundaq cheklimiler peqetla bashqilarning heq hoquqlirigha hormet qelishni kapaletlendurush we dimokratik bir jemiyettiki eng asasliq amil bolghan adaletni berpa qelishning teqezzasi bolghan shert astidila yolgha qoyulishi kirek.
3. Bu bayanatnamining belgulimirli adalet, demokratiye, kishilik hoquqqa hormet qelish, baraberlik, ayrimchiliqqa qarshi turush, adil dewlet bashqurush we semimiyet prinsipliri astida sherhiylinishi kirek.
(3) a/konf.157/24 (part i), chap. I’i’i.
(4) resoluti’on 217 a (i’i’i).
Mezkur qanuniy hojjetning enggilizchisi:
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/en/drip.html
Bdt torbetidiki xenche nusxisi:
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/DRIPS_zh.pdf”
Qaysi dewletlerning maqullighanliqini biliwelish:
http://www.un.org/News/Press/docs/2007/ga10612.doc.htm
Uyghuristan Info 