Bowanglar Shundaq Kishi Idi

Autori: Abduweli Ayup

Balilirim, bowanglar tügep ketti. Rehmetlik chéqilmas qoram tash idi, owulup ketti. Yiqilmas tagh idi, gümürülüp ketti. Quchaq yetmes toghraq idi, örülüp ketti. U chong qilghan töt oghulning ikkisi siyasiy sewebtin türmide mehbus, biri yat elde musapir. Rehmetlikning közliri ya yéqindiki ya yiraqtiki oghullarni körelmey tutulup qalghan idi. Mana emdi ularning qaytip kélishini saqlap soquwatqan yürikimu herikettin toxtaptu.

Bowanglarning közi tutulup qalghanda qollirigha ésilip yighlap ketken idim. Chünki bu közler emdi yiraqtiki oghlini we altundek newrilerni körelmeytti. Shu chaghda yiraqlargha ketken dadanglarning 15 yil burun «siler milletke chiqish yoli emes, teselli izdewatisiler, » dégen sözliri qulaq tüwimde yangrighandek bolghan idi. Mana emdi, dadanglar yillar ötüpmu tapqanliq xewirini bermigen chiqish yoligha menmu atlinish aldida turattim. Shu chaghda bowaygha yürektin bashlinidighan bu yolning bizni nege élip baridighanliqini éytip bérelmigen idim.

Bowanglarning közlirini körmigini yaxshi boldi, depmu oylighan idim bir turup. Ata-Bowilarning izi qalghan, buzulup chéqiliwatqan mehellini, közliri exletler bilen tindurulghan bulaqlar we qashalanghan köz yetmes sazliqliqini, özleshtürüp teyyar qilinghan yerlerge kélip jaylishiwalghan top-Top hakawur köchmenlerni, xalaning tamlirighiche yézilghan kompartiye teshwiqatini körüp chidimaydighan u közlerning tutulup qalghinimu bir hékmet idi. Heqiqet izdigen köz heqni sözleydighan tilni jim turghuzmaytti. Éghizlar échilghan haman her bir közi ochuq uyghurgha qéri- Yash, xotun-Bala dep ayrimaydighan tuwaq teyyar, tayaq teyyar, qamaq teyyar idi.

Siler yat eldiki musapirette yashawatqan minglighan uyghurning balilirigha oxshash peqet dada, ana dégen isimlar ichide yashaysiler. Yéninglarda chöchekchi bowa, momanglar yoq. Mushundaq musibetlik künde bir chette boghulup yighlawatqan dadanglar we yum yum yash töküwatqan ananglargha qarap néme bolghanni tüzük angqirip bolalmaydighan, angqarghan teqdirdimu ularni yighlatqan azabning zadi néme ikenlikini hés qilip bolalmaydighan yashta siler. Shunga silerge bir nerse dégüm keldi.

Balilirim, uyghurlarda méyitning namizi chüshürülgendin kéyin tupraq béshida imamdin sorilidu. – «Dadimiz néme yaxshiliqlarni qilghan, qandaq adem idi?» bu soalgha imamlar bezen merhumning teripini qilip yighlap turup jawab béridu, jamaetmu yigha arilash awaz qoshidu: «mehellimizning chirighi idi, yurtimizning tüwrüki idi!» dégen sadalar yangrap, qoshaq qoshup yad étishler bashlinidu. Bezide imam sorighuchigha oylighanlirini yasap-Jabdup deydu. Jamaet süküt qilidu, bezide xoshyaqmay ikki éghiz chirayliq sözlep qoyidu, jamaet bosh esnishidu. Balilar, her qétim mushu soal soralghanda ténimni bir titrek basidu, chünki bu dunyada balimiz, u dunyada özimiz xijalet tartidighan mushundaq bir kün, bir waqit haman béshimizda bar. Bu dunyada bu soalni balimiz mehellimizdiki qilmishimizdin xewerdar imamdin, jamaettin sorisa, u dunyada bundaq soalni hayatimizdiki barliq qilmish-Etmishlirimizni körgüchi allah her birimizdin soraydu. Buwanglar bu dunya we u dunyadiki mushundaq soallargha bir ömür teyyar ötken, her zaman jawabkar yashighan kishi idi.

Bowanglarning yuqiriqi soallargha qandaq teyyarliq qilghanliqi heqqide sözlep bérey balilirim. Bir küni aydingbulaq dep atilidighan mehellimizning béshigha bir top mashreng shepke kiyishken xitaylar keptu. Ular bulaqlarning boyida qarghilardek olturup kurushkilargha su toldurup, mushtumdek momilarni chilap yeptu. Aylar ötüp kishiler néme bolghanni angqirip bolghuche mehellimizge éqip kélidighan östengning béshida bir mehelle peyda boluptu. Kishiler mashreng shepkilik xotunlarning kündüzliri östeng boyida kir yuyushqanlirini, erlerning qachqan tungguzlarni bulaq boyida qoghlap yürüshkenlirini körüptu. Shuning bilen kishilerning erwahi uchuptu. U östengning süyi bilen etken tamaqlar yéyilmes, nanlar singmes, qaynatqan chaylar ichilmes boptu.

Shundaq künlerde mehellige ürümchige ishligili ketken bowanglar qaytip keptu. U bolghan weqeni anglap, etigende bamdattin yanghan jamaetni bashlap xitaylar jaylashqan mehellige bériptu. Mashreng shepke xitaylardin biri oq chiqirip qorqutmaqchi boptu. Bowanglar tuydurmasta arqisidin egip bérip qoralini tartiwélip xitayni baghlap shepkisini éghzigha keplep qoyuptu. Östeng boyida yürgen choshqilarni sürüp toqay qilip, su boyidiki qotanlarni weyran qiptu. Shundin kéyin xitaylar su boyida kir yuyushqa, choshqa béqishqa pétinalmas bolghan iken.

Bowanglarning késili axirqi basquchqa kelgen künlerde kenttiki kishiler yoqlap kiriptu. Mehellide on ailige bir kishi bashliq qilip békitilgen bolup yoqlighuchilar qatarida shu bashliqmu bar iken. Bu mexluq mehellidiki «quran» we jaynamazlarni tizimlap kompartiye tarqatqan dersliktin bashqa barliq uyghurche kitablarni köydürgen iken. Bowanglar uni awazidin tonup, «chiqe bu öydin hey imansiz yalaqchi, sen yalaydighan tapan bu yerde yoq! chiqe, méni siyasiy mehbusning dadisi dep chaq! méni quran oqup olturuptu, dep doklat qil, chayni allahning ismi bilen ichti dep erz qil! shuni de, xitayliringgha, biz xitayning emes, allahning bendisi, bu zémin xitayning emes, allaning bizge bergen némiti! mushu tupraqqa kömülüp, mushu tupraqtin üngen xelq biz. Xitayliring bizni yalmap tügitimiz dep xam xiyal qilmisun, biz ölsek toghraqtek yene kökleymiz, nepritimiz xitayning yoligha tiken bolup ünüp ularni héch yerde xatirjem mangalmas qiliwétidu!» dep warqirap öydin qoghlap chiqiriptu.

Balilirim, bowanglarning hékayisi köp. Bizde bundaq qehriman boway we ghemguzar momaylarning chöchekliri bekmu nurghun. Eger uyghurche oqushni bilsenglar bundaq hékayilerni özünglarmu oquyalaysiler. Yat ellerde isminglardin gheyriylik hés qilidighan, tamaqliringlargha qiziqsinidighan, bayramliq kiyimliringlargha heweslinip qarap kétidighan sawaqdashliringlargha mushundaq bash egmes, aq köngül, gülsöyer we gülchiray bir milletning pushti ikenlikinglarni sözlep béreleysiler.

Munasiwetlik xewerler

• Firansiyediki uyghur sodiger jüret: «kechmishlirim méni uyghurlar heqqide sözleshke ündidi»
• Uyghur mehbuslarning xitay türmisidiki külpetliri ashkarilanmaqta
• Kamérdiki halal we haram
• Qamaqtiki shahmamut
• Barangdiki leghmen
• «Qarghishim» tegken oghri
• Qamalghan ibadet we qurbanliq
• Lenetlik miras
• «Méni östürüp qoy!»
• Dozax meshili

http://www.rfa.org/uyghur/yoruq-sahillar/abduweli-ayup-10312017163638.html?encoding=latin

Uyghur Diyarida “Ikki Yüzlimichi”lerni Pash Qilish Chaqiriqi Omumlashmaqta

Bortala partkom tarqatqan ikki yüzlimichilerni pash qilish uqturushi. 2017-Yili öktebir.

 Social Media

00:00/00:00

 

Kadirlar arisidiki ikki yüzlimichilikni bahalash jedwili. 2017-Yili öktebir.Social Media

Xitay dairiliri uyghur diyarida ijra qiliwatqan siyasiy jehettiki basturush tedbirlirining bir halqisi jay-Jaylardiki «ikki yüzlimichilerni pash qilish» heqqidiki chaqiriqlar we élanlar boluwatqanliqi melum.

Bezi organlar mexsus bu heqte jedwel ishlep chiqip, «ikki yüzlimichilik» ke qarshi küreshte qandaq meydanda ikenlikini öz tewelikidiki kadirlarning siyasiy sapasini ölcheshning bir muhim sherti qilghan. Halbuki, herqaysi wilayet we sheherlerde shiddet bilen kéngeytiliwatqan «terbiyelesh merkezliri» ge yighiwélinghan uyghur kadirlarning mutleq köp qismi del oxshash bolmighan derijide «ikki yüzlimichilik» qilmishigha chétilip qalghanliqi seweblik eyiblenmekte. Bu xil eyibleshlerning kishilerni téximu wehimige séliwatqan yene bir teripi on nechche yil ilgiri normal hésablanghan bezi ishlarning nöwette qaytidin qarap chiqilip, hazirqi weziyette «ikki yüzlimichilik» bolup qalghanliqidur.

Yéqinda bortala sheherlik partkom tarqatqan «ikki yüzlimichi» lerni pash qilish heqqidiki uqturush hazir uyghurlar diyaridiki uyghur kadirlarni wehimige séliwatqan «ikki yüzlimichilik» qilmishining chong jehettiki dairisini körsitip béridu. Uningda töwendiki qilmishlarni sadir qilghuchilarning «ikki yüzlimichi» bolidighanliqi körsitilgen:

Birinchi, merkez yaki aptonom rayonluq partkom shuningdek bortala oblastliq partkom orunlashturghan xizmetler heqqide qalaymiqan sözligenler

Ikkinchi, milliy bölgünchilikke qarshi küreshte meydani mustehkem bolmighan yaki üzül-Késil bolmighanlar

Üchinchi, bölgünchilikke qarshi turush xizmiti jeryanida axbarat yaki uchurlarni tarqitish yaki bashqilargha teminlesh arqiliq bölgünchilikke zémin hazirlighanlar

Tötinchi, wetenning birliki, milletler ittipaqliqi we ijtimaiy muqimliqqa ziyanliq gep-Sözler shuningdek shinjangning tarixini burmilaydighan, diniy esebiy idiyelerni teshwiq qilidighan eser yazghanlar

Uqturushning qalghan qismi «ikki yüzlimichilik» herikitining bashqa jehetlerdiki ipadiliri heqqide bolup, bu xildiki mesililerning herqandiqini sadir qilghuchini «ikki yüzlimichi» dep békitishke bolidiken.

Biz bu ehwalning tepsilatini igilep béqish üchün aldi bilen bortala shehiri xongshin saqchixanisigha téléfon qilduq. Nöwetchilikte turuwatqan xitay saqchi xadimi mezkur pash qilish uqturushi heqqidiki soalimizni anglighandin kéyin, buni inkar qilmighan bolsimu bu heqtiki tepsiliy ehwalni shu uqturush boyiche qilish kéreklikini éytti. Emma uqturushta éytilmighan mukapat puli heqqidiki ishtin xewiri yoqluqini bildürdi.

Arqidin biz bortala shehirige qarashliq gusu saqchixanisi bilen alaqileshtuq. Nöwetchilik qiliwatqan xitay saqchi bizning «ikki yüzlimichilerni pash qilish» uqturushi heqqidiki soalimizni anglighandin kéyin néminidur guman qilip derhalla téléfonni qoyuwetti. Qayta urghinimizda bash apparattin «bundaq nomur yoq» dégen saxta uchur anglandi.

Axirida biz mezkur uqturushni chiqarghan bortala oblastliq partkom ishxanisi bilen alaqileshtuq. Mesul ayal kadir téléfonni alghandin kéyin hazir bu xildiki «ikki yüzlimichi» kishilerni pash qilghanlargha mukapat bérilmeydighanliqini éytti.

Kadir: siz néme dep ishxanimizning nomurigha téléfon qildingiz?
Muxbir: ikki yüzlimichilerni pash qilish heqqidiki mesile üchün. Buni pash qilghanlargha mukapat béremsiler?
Kadir: buninggha. . . . . Mukapat bermeymiz.
Muxbir: mukapat yoq, deng. Shundaqmu?
Kadir: shundaq, mukapat yoq.
Muxbir: bu uqturushni qaysi organ chiqarghan? bortala shehirimu?
Kadir: buni. . . Siz ashu körgen uqturushni qaysi organ chiqarghan bolsa shu organdin sorang. Shunga buni biz bilmeymiz.
Muxbir: uqturushta silerning mushu nomurni yézip qoyuptighu?
Kadir: bizning mushu nomurni demsiz?
Muxbir: shundaq, démek bu xil pash qilishlargha mukapat puli bérilmeydu – Deng!
Kadir: shundaq, bérilmeydu.
Muxbir: bu uqturushning uyghurche nusxisimu barmu?
Kadir: yoq.

Andin biz mezkur uqturushta éytilghan mezmunlarning rohi boyiche qandaq ishlarning «ikki yüzlimichilik» ke mensup bolidighanliqini soriduq. Emma bu xitay kadir özining peqet «ikki yüzlimichilik» heqqidiki uchurlarni toplash xizmitige mesul ikenlikini, pash bolghan ehwallarning xaraktérini békitishte yene bir derije yuqiri organning höküm chiqiridighanliqini bildürdi.

Muxbir: bir qisim kishiler peqet hökümet qanunluq neshr qilghan «quran» ni oqughanliqi üchün qolgha élindi, bu adil bolmidi, dégenler «ikki yüzlimichi» bolamdu-Yoq?
Kadir: biz bu xil ehwallarni aldi bilen delilleymiz, andin békitimiz. Biz tapshuruwalghan ehwallar peqet «ikki yüzlimichilik» heqqidiki bir yip uchi. Bu ehwal «ikki yüzlmichilik» ke mensupmu-Yoq dégen ishlarning xaraktérini biz békitmeymiz. Buni yuqiri derijilik organ békitidu. Bizning bu uqturushni tarqitishtiki meqsitimiz mushu xil ehwallargha dair yip uchini toplash. Shunga biz demalliqqa buning xaraktérini békitelmeymiz.
Muxbir: undaqta, buning «ikki yüzlimichilik» ke mensup yaki emeslikini qaysi organ békitidu?
Kadir: buni mexsus béjiridighan oblastliq. . . . Toxtap turung-He. . .

Uyghur diyarida bu xil siyasiy basturushlar heqqidiki uqturushlarda herqachan mueyyen sandiki mukapat sommisi békitilidighan bolup, téximu köp kishilerni mushu xildiki yip uchi bilen teminleshke righbetlendürüsh meqset qilinghan idi. Emma bortala sheherlik partkom élan qilghan bu uqturushta mukapat sommisi éytilmighan. Shuning bilen bir waqitta mezkur uqturushning rohi boyiche yip uchi toplawatqan xitay kadirmu bu xildiki pash qilish heriketlirige maddiy mukapat bérilmeydighanliqini bildürdi.

Bu ehwalgha qarita amérika uyghur birleshmisining reisi élshat hesen pikir qilip, rayon teweside ewj alghan ziyade siyasiy basturushlar sewebidin kélip chiqqan omumiy wehime muhitida bu xildiki uqturushlar mukapat bérilmisimu dawamliq rol oynaydu, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Halbuki, radiyomizning ilgiriki ehwal igileshliri jeryanida bu xildiki«ikki yüzlimichilik» sewebidin terbiyelesh merkezlirige yighiwélinghan kadirlarning ichide birermu xitay kadirning yoqluqi ashkara bolghan idi. Mushundaq ehwalda bortala sheherlik partkomning bu xildiki pash qilish uqturushi chiqirishini élshat hesen noqul uyghurlarni nishan qilghan siyasiy heriket, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Melum bolushiche, nöwette bu xildiki «ikki yüzlimichiler» ni pash qilish téléfon nomurliri herqaysi sheher we wilayetlerning hemmisidila omumlashqan bolup, ürümchi shehiridiki bash apparatning aptomatik jawab qayturush supisi buning bir tipik misali süpitide xizmet qilmaqta./eziz

Munasiwetlik xewerler

• Uyghur rayonida «ikkiyüzlimichilik» ke qarshi heriket dolqunining yene dawamlishidighanliqining shepisi bérildi
• Bortalada «ikki yüzlimilik» ni pash qilish uqturushi tarqitildi
• Kent saqchisi: «ikkiyüzlimichiler guruhini pash qilishta qulaqlardin paydilandim»
• Yéngisar topluqtiki keng kölemlik tutqunda 100 ge yéqin kent kadiri jazalanghan
• Aqtuning pilal yézisidiki «ammini agahlandurush yighini» da diniy zatlar sazayi qilinghan
• Uyghurlarning «ikki yüzlimichilik» ke qarshi ipade bildürüshke mejburlinishi eyiblendi
• Xoten wilayiti «ikki yüzlimichilerni tartip chiqirish» boyiche milyon kishilik kadir we ammini seperwer qilish yighini achqan
• Uyghur élidiki atalmish «ikki yüzlimichi» kadirlar zerbe bérish nishanigha aylandi
• Aliy mektep saheside «ikki yüzlimilik»ke qarshi paaliyet yene ewj almaqta
• Aqtu nahiyelik dairiler ammidin saqchi qoshuni ichidiki «ikki yüzlimichi» lerni pash qilishni telep qilghan

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/siyaset/ikki-yuzlime-10302017132609.html?encoding=latin

Yéngisar Saghanda Az Dégende 4 Kishining «Terbiyelesh Merkizi» de Ölgenliki Ashkarilandi

Uyghur bowayning kocha charlawatqan xitay qoralliq eskerlirining yénidin ötüp kétiwatqan körünüshi. 2009-Yili 9-Iyul, ürümchi.

 AP

00:00/00:00

 

Yéqinda anglighuchilirimizdin biri radiyomizgha mektup yollap yéngisar nahiyesining saghan yézisidin «terbiyelesh merkizi» ge ketkenlerdin birqanchisining arqa-Arqidin ölgenlikini, ölgenlerdin birining 71 yashliq hesen imin dégen kishi ikenlikini melum qilghan idi.

Muxbirimizning yéngisar saghandiki saqchixanilardin ehwal igilishi netijiside saghanda 8‏-Aydin hazirgha qeder 3 ay ichide az dégende 4 kishining «terbiyelesh merkizi» de hayatidin ayrilghanliqi, ölgüchilerdin yene birining 60 nechche yashliq sawut raxman dégen kishi ikenliki ashkarilandi.

Radiomizgha kelgen mektupta yéngisardiki «yépiq terbiyelesh merkizi» ning sharaitining nacharliqi we rohiy bésim sewebidin «terbiyelesh merkezliri» de ölüm-Yétim weqeliri yüz bériwatqanliqi, dairilerning bu ehwalni jemiyetke tarqatmasliq heqqide ahalilerni agahlanduriwatqanliqi yézilghan.

Biz bu ehwalni éniqlash üchün aldi bilen yéngisarning yéngiyer saqchixanisigha téléfon qilduq. Saqchixana xadimi, yuqiriqi ehwalni ret qildi. Yéngisar bazarliq saqchixana xadimimu ehwal heqqide melumat bérilmidi.

Radiyomizgha kelgen mektupta «terbiyelesh merkizi» de ölgenlerdin birining 71 yashliq hesen imin dégen kishi ikenliki, uning bundin 10 yil burun bir oghlini yer asti diniy mektepke bergenliki üchün «yépiq terbiye» ge tutup kétilgenliki yézilghan.

Saghan yéza 1‏-Kent saqchixana xadimi hesen iminning 7‏-Kent ezasi ikenliki we buningdin 2 ay burun «terbiyelesh merkizi» de hayatidin ayrilghanliqini pash qildi.

Saghan saqchixana xadimi bolsa, saghanning 18‏-Kentidin bir kishining «terbiyelesh merkizi» de ölgenlikini bayan qildi. Yene éniqlashlirimiz dawamida saghanning 6‏-Kent saqchisi bashqa kentlerdin ölgenlerning kimlikini bilmeydighanliqini bayan qilish bilen birlikte öz kentidin sawut raxman isimlik bir kishining bu yil awghustta, yeni 2 ay burun «terbiyelesh merkizi» de ölgenlikini melum qildi.

Saghanning 15‏-Kent saqchi xadimi téxi ikki künning aldida 2‏-Kenttin bir kishining «terbiyelesh merkizi» de ölgenlikini éytti.

Yuqirida saqchixana xadimlirining éghizidin chiqqan bayanlargha asaslanghanda, radiyomizgha yollanghan mektuptiki uchurlarning asassiz emesliki, yéngisarning saghan yézisining özidinla yéqinqi üch ay ichide az dégende 4 kishining «terbiyelesh merkizi» de jan üzgenliki delillendi.

Melum bolushiche, yéngisarning saghan yézisida 21 kent, 101 mehelle, 23100 nopus bar iken./ shöhret hoshur

Munasiwetlik xewerler

• Qaraqash yawa yézisidiki saqchi xadimi: «yézimizda diniy zatlarning tengdin tolisi solaqta»
• Ahaliler: «yépiq terbiyelesh sewebidin xoten chong bazarda üchtin bir qisim dukanlar taqaldi»
• Xitay «terbiyilep özgertish sinipliri» ning chümbilini achti (2)
• Korlada 82 yashliq sabiq sékrétar, peyziwatta 64 yashliq sabiq oqutquchi yépiq «terbiye» de
• Xitay «terbiyelep özgertish sinipliri» ning chümbilini achti
• Qaraqashning yawa yézisida ige-Chaqisiz qalghan bir qisim balilar mektep we yesliler teripidin «béqiwélinghan»
• Ata-Anisi «terbiyelesh» ke élip kétilgen balilar dariltamlargha apirip bérilgen
• Qaraqashtiki kent sékrétari: «erler qamaqta, ayallirini aqsugha paxta tergili yolgha salduq»
• Qaraqash purchaqchi ahaliliri: mehellimizde erler asasen qalmidi, hemmisi «terbiyelesh» te
• Amanliq mudiri: chetelge chiqqanlar pushayman sözi yazghandin kéyin qoyup bérilidu

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/qanun/yepiq-terbiyelesh-10302017162217.html?encoding=latin

Xitay Tehditining Chetellerdiki Uyghurlargha Qeder Tesir Körsitiwatqanliqi Diqqet Qozghimaqta

Uyghur ata balining xelq meydanigha tiklengen, qurban tulumning maw zédong bilen körüshken heykili aldida olturghan körünüshi. 2015-Yili 16-Aprél, xoten.

 AFP

00:00/00:00

 

Kanadaning «yershari we mektuplar géziti» ning muxbiri natan wendérklippi teripidin 30-Öktebir élan qilinghan «xitay chetellerdiki uyghurlarni qandaq nishangha éliwatidu?» mezkur maqalide, aptor xitay hökümitining kanadani öz ichige alghan chetellerdiki uyghurlargha, ularning yurtidiki aile-Tawabiatlirini görüge élish, jasuslarni ishlitish, xet we uchurlar arqiliq tehdit sélish arqiliq xitaygha qayturup kétishke, uyghur oqughuchilarni xitaygha ishleshke, uchur bérishke zorlash we qorqutush herikitini élip bériwatqanliqini yorutush üchün chetellerdiki bezi uyghur jamaiti, uyghur paaliyetchiliri we uyghur oqughuchilarni ziyaret qilghan. Muxbir natan maqaliside xitayning misirdiki uyghur oqughuchilarni qayturup kétish üchün salghan tehditliri we xitayning qoli bilen misirdiki uyghur oqughuchilargha qaritilghan tutqundin qéchip kéliwalghan uyghur oqughuchilarning gerche, özliri xitayning türmilerge élip jazalishidin qutulghan teqdirdimu, xitaygha qaytip ketmigen oqughuchilarning ata-Anilirining we aile-Tawabiatlirining bolsa, yépiq terbiyelesh merkezlirige élip kétilgenliki üchün, amalsiz chetellerde qalghan bu oqughuchilarning nahayiti éghir rohi bésimda yashawatqanliqidek ehwallarni misradin türkiyege kélip yashawatqan aynur isimlik bir qiz oqughuchining bayanidin bergen bolup, aynur muxbirgha dadisining terbiyilesh merkizige solanghanliqini, dadisining jinayiti bolsa, özining xitaygha qaytip ketmigenliki ikenlikini bildürgen.

Aptor maqalide yene xitayning chetellerdiki uyghurlarni nishan qilghan bu xil tehditliri tesiride awstraliyediki sofiye isimlik bir qizning hetta hijabini éliwétishke mejbur bolghanliqini tilgha alghan bolup, familisini yoshurup qélish sherti bilen muxbirning ziyaritini qobul qilghan bu qiz oqughuchi, özining awstraliyede yashawatqini bilen beribir xitayning qanunigha boy sunushqa mejbur ikenlikini, chünki hijablinish uyghur élide xitay teripidin cheklengen bolghachqa, hijabliq süretlirining ailisi üchün jazalinish sewebi bolup qélishtin endishe qilidighanliqini éytqan.

Aptor maqalide yene xitayning uyghurlargha wasitilik we biwasite tehdit sélishtin bashqa, xitay bixeterlik tarmaqlirining mexsus ademler arqiliq chetellerdiki uyghurlar üstidin uchur toplash, jasusluq qilishqa küch we meblegh séliwatqanliqini yéqinda türkiyediki ulughdagh ependi ashkarilighan, xitayning uyghurlar üstidin jasusluq qilish üchün türklergimu yuqiri heq bilen ish teklipi sunghanliqini ashkarilighanliq xewiri arqiliq yorutqan.

Xitay dairilirining chetellerdiki özige qarshi paaliyetchilerni nishan qilghan tehditlirining téximu jiddiy we ashkara boluwatqanliqini bolsa, xitaydiki organ sodisi témisidiki doklatliri bilen dunyada ghulghula qozghighan, engliyediki uyghur aktipliridin enwer toxti ependining yéqinda uchrighan sirliq tehdit arqiliq ispatlap körsetken. Maqalide éytilishiche küzning bashlirida, bir natonush kishi teripidin londondiki kaféxanigha söhbetke teklip qilinghan enwer toxtigha, bashta bir dostining tonushi dep özini tonushturghan bu kishi «kishilik hoquqni qoghdash üchün heriket qilishqa bolidighanliqi, emma qizil siziqtin chiqip ketmeslik heqqide agahlandurush bergenliki» ni éytqan, enwer toxti muxbirgha hetta, u kishining «qizil siziqtin chiqip paaliyitini dawamlashturghanda séning bu dölettiki bixeterlikingge kapaletlik qilalmaymiz» dep ashkara tehdit salghanliqini éytqan. Maqalide eskertilginige qarighanda enwer toxtining periziche, bu tehditning arqisida xitay hökümiti bar iken.

Maqaligha yene xitayning uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasetlirini közetküchilerdin awstraliye la trobé uniwérsitétining tetqiqatchisi jamés léybolning «xitay chetellerdiki uyghurlarning ailisige yéqin turushini xalaydu, chünki shundaq bolghanda xitay ularni téximu inchike köziteleydu» dégen bayanlirini qisturulghan. Bu heqte oxshash pikirde bolghan kanadadiki uyghur paaliyetchisi ruqiye turdush, kanadadiki uyghur oqughuchilarningmu xitayning her xil usullardiki tehditlirige uchrawatqan bolsimu, emma ata-Aniliri yaki uruq tughqanliri görüge élinghan bolghachqa awaz chiqiralmaywatqanliqini, xitayning uyghurlardiki bu xil ailisige bolghan sadaqetmenlikidin paydilinip, bir bolsa xitaygha qaytishqa yaki un-Tünsiz yashashqa mejbur qiliwatqanliqini bildürgen.

Chetellerde oquwatqan uyghur oqughuchilarning, erkin ellerde turupmu xitayning tehditliridin qutulalmay her xil rohiy bésimda yashawatqanliqliri heqqide muxbir natxanni qimmetlik uchurlar bilen temin etken kanadadiki uyghur paaliyetchi ruqiye turdush xanimni ziyaret qilduq.

Ruqiye xanim gerche xitayning chetellerdiki uyghurlargha yürgüzüwatqan bésimliri we tehditliri intayin éghir bolsimu, buninggha süküt qilish yaki xitayning déginini qilish bilen wehimidin qutulghili bolmaydighanliqini, héchbolmighanda bu bésim we wehimining bir we ikki uyghurlar emes pütün bir millet uchrawatqan bésim ikenlikini, chetel metbuatlirigha, kishilik hoquq organlirigha anglitish arqiliq mesilini hel qilish, wehimidin qutulush yoli izdesh kéreklikini eskertti.

Amérkidiki uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori, nikol mogrét xanim ziyaritimizni qobul qilip, kanada «yershari we mektuplar géziti» de élan qilinghan bu maqalini, uyghurlarning hazirqi insan heqliri mesililirini tetqiq qilishta «intayin paydilinish qimmiti bar maqale» dep baha berdi. U, mezkur organningmu muhajirettiki uyghurlarning xitay tehditige uchrash mesiliside mexsus doklat teyyarlawatqanliqini, shundaqla doklatning pat arida élan qilinidighanliqini éytip ötti.

Nikol xanimning bildürüshiche, mezkur organ tetqiqatchilirining oxshimighan ellerde yashawatqan uyghurlardin alghan melumat we tekshürüshlerdinmu xitaydin kéliwatqan bu xil bésimning yéngi mesile emesliki éniq. Emma dairiler bu yil kirgendin buyan uyghur élidiki bésimni kücheytish bilen bir waqitta chetellerdiki uyghurlarni kontrol qilish taktika we wasitilirinimu kücheytken. Misirdiki uyghur oqughuchilarning nishangha élinishimu buning bir parchisi. Xitay hökümiti misirdin bashqa ellerde hetta amérikada oquwatqan oqughuchilarghimu her xil tehdit ishlitip qaytip kétishke zorlighan ehwallar melum iken.

Nékol xanim erkin ellerde yashawatqan uyghurlar üchün, özliri yaki bashqilar uchrighan bésim we zulum üstidin sükütte turush xitayning uyghurlarning qorqisidin paydilinip, téximu yuqiri bésim siyasiti we tehdit ishlitishidin bashqa netije bermeydu, dep qaraydighanliqini bildürüp: «hetta xitayning chetellerde uyghurlar üstidiki jasusluq heriketlirinimu élip bériwatqanliqi melum, méningche uyghurlar özliri uchrighan bésim qorqutush tehditlerni yéngish üchün özliri turuwatqan döletlerge xitayning tehdit we jasusluq heriketlirini ashkarilishi kérek, axbaratlargha ashkarilash arqiliq hökümetlerning mezkur mesilige jiddiy qarishini qolgha keltürüsh zörür», dep körsetti. U, buning roli bolidighanliqigha ishinidighanliqini bildürüp, shiwétsiye we gérmaniyelerde uyghurlar üstidin jasusluq qilghanlarning pash bolup jazalinishi buning misali, dep körsetti.

«Xitay chetellerdiki uyghurlarni qandaq nishangha éliwatidu?» témiliq bu maqalining aptori kanadaliq muxbir natan wanderklip, yekende 2014-Yili 28-Iyul küni yüz bergen élishqu weqesining échilmighan sirliri heqqide xewer igilesh üchün bu yil 23-Awghust yekenning élishqu yézisigha barghanda saqchilar teripidin tutqun qilinip, élishqu saqchixanisida üch saettek tutup turulghandin kéyin, qoyuwétilgen bolsimu, uning kompyutérini kéyin ewetip béridighanliqini éytip tutup qalghan weqe axbaratlarda nurghun inkas qozghighan idi./ gülchéhre

Munasiwetlik xewerler

• «Bir yol bir belwagh meblegh sélish istratégiyesi» ning xitay we dunya banka sistémisigha tehdit tughduridighanliqi ilgiri sürülmekte
• Mutexessisler: shi jinpingning «bir belwagh bir yol» chaqiriqi uyghurlargha saxtiliqtek tuyulidu
• Xitay cheteldiki uyghurlarning aile tawabiatlirini görüge élip almaqta
• Xitayning chetel axbarat organlirini axbarat yighinidin cheklishi tenqidke uchridi
• Xitay jasuslirining uzarghan tili
• Xitay xelqara tertipke buzghunchiliq qilghanliqini inkar qildi
• Jorji washington uniwérsitétida xitayning ottura asiyada bash kötürüshi heqqide léksiye bérildi
• Amérika générali: «2025-Yiligha barghanda xitay amérika üchün eng zor tehdit bolup qalidu!»
• Xitay kishilik hoquq teshkilatini «dolqun eysaning kimlikini körmeske saldi» dep eyiblidi
• Uyghur rayonida halal mehsulatqa qarshi turghan xitay ottura sherq halal bazirigha intilmekte

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/mulahize/xitay-tehditi-10302017144905.html?encoding=latin

Xitay Cheteldiki Uyghurlarning Aile Tawabiatlirini Görüge Élip Almaqta

Melum soda merkizi etrapida pos turuwatqan xitay qoralliq küchliri. 2015-Yili 16-Aprél, xoten.

AFP

00:20/05:30

 

Bir qisim shahitlar radiyomizgha ehwal melum qilip, xitay dairilirining yurtida qalghan ata-Aniliri yaki aile tawabiatlirini tutqun qilip, ularni qaytip kélishke qistawatqanliqini ashkara qilmaqta.

Hazir gollandiyede yashawatqan jüret ependi xitay hökümitining bésimi we özige kéliwatqan tehlike tüpeylidin ötken yilining axiri yurtidin qéchishqa mejbur bolghan uyghurlarning biri.

U radiyomiz ziyaritini qobul qilghinida atushtiki 2 neper newre inisining yeken qirghinchiliqi yüz bergen élishqu yézisidin öylengenliki seweblik tutqun qilinip késiwétilgenlikini ashkarilidi.

U yurtidin ayrilip türkiyege chiqip ketkendin kéyin, atushtiki saqchi dairiliri bu yilning bashlirida uning ata-Anisini görü hésabida tutqun qilghan. Dadisining diabit késili tutqun jeryanida éghirliship, yiqilip chüshkechke axiri saqchi dairiliri uning késelmen ata-Anisini qoyup bergen. Emma ularning ornigha jüretning ukisini bu yil 4-Ayda tutqun qilghan hemde uning ailisige «qachan oghlunglar cheteldin qaytip kelse ukisini qoyup bérimiz,» dégen.

Jüret ependi yene atushning melum yézisidiki 70 yashqa yéqinliship qalghan hesen isimlik pénsiyege chiqqan bir péshqedem oqutquchining yéqinda 7 yilliq qamaqqa késiwétilgenlikini ashkarilidi.

Uning bildürüshiche, bu péshqedem oqutquchi aldinqi yillarda atushtiki bay tijaretchilerni heriketlendürüp iane toplighan we yétim-Yésir, tul ayallargha yardem qilghan iken. Yerlik dairiler uni «barin weqeside késiwétilgen bir ‹bölgünchi› ning ailisige bir tonna kömür, ming yüen pul we ikki xalta un yardem qilipsen,» dégen bahane bilen tutqun qilghan iken.

Aldinqi yili amérikagha kélip siyasiy panahliq telep qilghan arman ependimu radiyomiz ziyaritini qobul qilip, ürümchi, qaramay, sanji, maytagh we shimaldiki bashqa sheherlerde qassapchiliq, nawayliq, baqqalchiliq we ashxana mulazimiti bilen shughulliniwatqan minglighan uyghur hünerwen-Kasiblarning yurtlirigha mejburiy qayturulghanliqini, ularning köp qismining nöwette öz yurtliridiki «yépiq terbiyelesh merkezliri» de tutup turuluwatqanliqini ashkarilidi.

Tepsilatini awaz ulinishtin anglighaysiz./oghuzxan

Munasiwetlik xewerler

• Xitay tehditining chetellerdiki uyghurlargha qeder tesir körsitiwatqanliqi diqqet qozghimaqta
• Firansiyediki uyghur sodiger jüret: «uyghurluqimizning özi xitay üchün bir tehdit»
• Xitay dairiliri rabiye qadir xanimning perzentliri we newriliridin 11 kishini tutqun qilghan
• Altayning qaba nahiyesi depne murasimigha qatnishidighan adem sanigha chek qoyghan
• Xitayning chetel axbarat organlirini axbarat yighinidin cheklishi tenqidke uchridi
• Peyziwattiki saqchi: «qolumda sot échilmastin chiqirilghan hökümnamiler bar»
• Xitay jasuslirining uzarghan tili
• Xitay hökümitining uyghur éli qatarliq jaylarda «awaz ewrishkisi» yighishi tenqidke uchridi
• Qirghizistandin qaytqan uyghur sodigerler ulughchatta tutup turulmaqtiken
• Xitay hökümitining awaz ewrishkisini toplishi uyghurlarni endishige salmaqta

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/kishilik-hoquq/xitay-besimi-10302017152124.html?encoding=latin

Chinese Police Detain Kazakhs With Overseas Ties, Send Them For ‘Re-education’

2017-10-30

Bagdad Aken, who was detained with three other members of his family by state security police at Urumqi’s international airport after he was forcibly repatriated while studying in Egypt, in undated photo.

RFA

Chinese authorities in the northwestern region of Xinjiang are continuing to detain ethnic minority Kazakhs, sending them to police-run detention centers or re-education camps” across the region, sources told RFA.

Those being targeted often have overseas links, including a history of overseas study or family and friends across the border in Kazakhstan, they said.

Among those detained was Dalyat Jaynar, 27, a student from Qutubi county, in Changji Hui Autonomous Prefecture who was detained this summer at the Jeminay border checkpoint on returning to China after studying in Kazakhstan.

“Dalyat was traveling back to China on July 17 via the Jeminay border crossing, and was detained by police on the grounds that she had spent longer than 6 months in Kazakhstan,” a source in Kazakhstan told RFA on Monday.

Dalyat’s fiance confirmed the report, saying she had been taken to a “vocational training center.”

But he declined to give further details. “She is studying in China,” he said.

A second Kazakh source said the village party secretary of his birthplace in China was recently imprisoned for writings–including poems–on the topic of Kazakhstan’s history and national identity.

“The head of Mabai village in Dolat township, who is a poet, was found to have a number of poems about Kazakhstan’s history stored in his cell phone,” the source said. “There were also some lyrical songs on Kazakhstan’s history.”

‘Anger engulfing the heavens’

Meanwhile, Altanbek Sagandahar, 30, of Karzhao village in Jeminay county has been held under criminal detention since April at an unknown location.

He was detained after penning a poem about “anger engulfing the heavens,” about the ruling Chinese Communist Party’s treatment of ethnic Kazakhs in China.

“My ethnicity [as a Kazakh] is more important than anything,” he had written. “Don’t be fooled if we seem fairly prosperous … future generations could lose their faith; stop propelling us towards extinction.”

And a Kazakh source in Zhaosu county in the Ili Kazakh Autonomous Prefecture said a young man, Muheit Akbar, who is in his early twenties, was detained for helping a returning ethnic Kazakh to obtain a sim card.

“He helped a friend who returned from Kazakhstan to get a sim card for his cell phone,” the source said. “He was detained, released, and then detained again. He is in prison now.”

The source said a 21-year-old ethnic Kazakh from the area, Aray, was held for time in a “re-education center.”

“After he got out not long ago … he left Xinjiang and now he’s in Kazakhstan,” the source said.

Meanwhile, authorities in Fuyun, in Xinjiang’s Altay prefecture, have detained a student and his entire family after he was forcibly repatriated while studying in Egypt, an unnamed Kazakh source told RFA.

Bagdad Aken was detained alongside three other members of his family by state security police at Urumqi’s international airport, the source said.

“It was because he went to Egypt. They detained all four of them,” the source said. “The police had promised that he would be released if he came back from Egypt.”

“But shortly after that, the state prosecutor’s office was saying that he would likely get seven years’ imprisonment,” he said.

Region-wide wave of minority detentions

The move follows a region-wide wave of detentions of ethnic minorities — including Uyghurs, Kazakhs and Kirgyz — who have any kind of overseas ties.

A Kazakh source in Qinghe county said the policy is being dubbed a “localization” policy by Chinese officials.

“There aren’t even any letters being sent out on headed notepaper,” the source said. “They come over [to Kazakhstan] when they’re retired, but then they get a directive saying that their pensions will be cut if they don’t return to China immediately.”

Students told RFA they are now too worried to return home, for fear that they won’t be allowed to leave again.

Chinese authorities are also believed to be holding a number of ethnic minority Kazakhs for wearing “Islamic” clothing and praying, a practice forbidden by the ruling Chinese Communist Party on university campuses across the country.

Dozens of Kazakhs have also faced detention, intimidation, and the confiscation of their passports and other documents because they have family members living or studying overseas.

Ethnic minority Kazakh Muslims were among some 200 ethnic minority holders of Chinese passports targeted in August by Egypt’s secret police in an operation activists said was requested by Beijing.

The 200 students, many of them religious students at Cairo’s Al-Azhar Islamic University, were detained in a crackdown that began on July 4, and were rounded up in restaurants or at their homes, with others seized at airports as they tried to flee to safer countries, sources told RFA’s Uyghur Service at the time.

Official figures show that there are around 1.5 million Kazakhs in China, mostly concentrated in and around the Ili Kazakh Autonomous Prefecture.

China has previously welcomed Kazakhs who wished to relocate from Kazakhstan, but many Kazakhs with Chinese nationality are now heading back in the other direction, with their numbers peaking at nearly 38,000 in 2006.

Reported by Qiao Long for RFA’s Mandarin Service. Translated and edited by Luisetta Mudie.

Related Stories

• ‘No Sign’ of Kazakh Imam Scheduled For Release From Prison in July
• China Detains, Brainwashes ‘Wild’ Imams Who Step Out of Line in Xinjiang
• China Runs Region-wide Re-education Camps in Xinjiang for Uyghurs And Other Muslims
• Dozens of Ethnic Kazakhs Detained Amid Security Crackdown in China’s Xinjiang
• Muslim Uyghurs in China Fined, Sent to ‘Study Classes’ For Observing Ramadan
• Vietnam Catholic Priests Harassed, Threatened by ‘Red Flag’ Group
• Kachin Baptist Leaders Sent to Prison on Association, Defamation Charges
• China in Nationwide Crackdown on Christian Churches During Party Congress
• Report Details Destruction at Sichuan’s Larung Gar Buddhist Academy
• Xi Says China Will Maintain ‘Firm Grasp’ on Hong Kong, Warns Against Separatism

http://www.rfa.org/english/news/china/kazkhs-crackdown-10302017124609.html

Подвергшиеся обвинениям за «трансграничную симпатию»

• Галым БОКАШ

---

Женщина-уйгурка с ребенком на ночном рынке в Хотане, городе на западе Синьцзяна. 15 апреля 2015 года.

Поделиться

Смотреть комментарии

Print

Почему этнических казахов в западном Китае заключают под стражу по самым разным причинам? Какой будет национальная политика Пекина в Синьцзяне во второй срок правления Си Цзиньпина? На эти и другие вопросы в интервью Азаттыку ответил известный чешский ученый-синолог.

В интервью Азаттыку китаист Института востоковедения Академии наук Чехии в Праге Ондрей Климеш поделился своими мыслями по поводу некоторых аспектов национальной политики Пекина в Синьцзяне. Ученый-востоковед Климеш владеет китайским и уйгурским языками, жил и получил образование в Синьцзяне и на Тайване.

Азаттык: Господин Климеш, некоторые этнические меньшинства в Синьцзяне в последнее время стали часто жаловаться на «массовые задержания со стороны властей», «ограничение свободы слова» и «строгий контроль социальной активности». Как вы думаете, почему за последние годы так резко ухудшилась ситуация?

Ондрей Климеш: В последние годы мы наблюдаем насилие [со стороны властей] и эскалацию гонений, а также усиление сопротивления против гонений. Стремление Китая доминировать в Синьцзяне имеет длительную историю. После того как в 1759 году последняя имперская династия завоевала этот регион, здесь [в Синьцзяне] постоянно происходили восстания. Длительного мирного периода еще не было. Постоянно появлялась политическая оппозиция – вначале против маньчжуров, сейчас против ханьской власти, против Китайской Народной Республики. Как мы наблюдаем, это многослойная оппозиция. С прошлого года государство усилило репрессии, в соответствии с этим усилились несогласие и сопротивление.

Азаттык: Можем ли мы рассматривать кампанию китайских властей по борьбе с терроризмом в Синьцзяне отдельно от подавления социальной активности? Первая кампания во многом воспринимается как меры, направленные против уйгурского сепаратизма. Второй новый феномен кажется ограничением социальной активности казахов. К примеру, недавно прозвучало сообщение «о задержании группы казахов за просмотр поединка» профессионального боксера Каната Ислама, уроженца Синьцзяна, который сейчас в соревнованиях выступает за Казахстан.

Репатрианты из Китая, обеспокоенные судьбой оставшихся в Китае родных, пришли к представительству МИД в Алматы. 24 октября 2017 года.

​Ондрей Климеш: Борьба с терроризмом и радикальным исламизмом, которая сейчас ведется по всему миру, для Китая является лишь поводом для подавления религиозных и этнических меньшинств, политических оппонентов. В Синьцзяне имели место террористические атаки. Однако влияние таких международных исламистских радикальных группировок, как «Аль-Каида», на группы в Синьцзяне, кажется, очень ограниченно. Можно сказать, что его даже нет, потому что Синьцзян – это регион, который находится под жестким контролем. Иностранным группировкам туда очень сложно внедриться. Основа сопротивления – политическое недовольство, реакция на репрессивную политику. Это видно по составу совершённых нападений и их видам. Большинство нападений совершено на государственные учреждения с использованием ножей и самодельных взрывных устройств. Если почитать новости государственного информационного агентства Синьхуа, то выходит, что «было совершено террористическое нападение», «было уничтожено десять террористов», «мирные жители не пострадали».

В аргументах Пекина, который утверждает, что «проблема в терроризме, сепаратизме и радикальном исламе», много недостатков. Нынешняя ситуация показывает, что правительство подавляет любую оппозицию, любое инакомыслие. Прилагает силы для культурной ассимиляции меньшинств.

Азаттык: Как кампания по борьбе с терроризмом и сепаратизмом в Синьцзяне отражается на жизни рядовых жителей, уйгуров? Какие районы региона больше всего страдают от терактов и антитеррористических действий?

В аргументах Пекина, который утверждает, что «проблема в терроризме, сепаратизме и радикальном исламе», много недостатков. Нынешняя ситуация показывает, что правительство подавляет любую оппозицию, даже любое различие.

​Ондрей Климеш: Сильно пострадал южный Синьцзян. Это колыбель уйгурской культуры. Это оазис в Такламакане. Это такие города, как Куча, Аксу, Кашгар, Яркенд и Хотан. Во многих городах уйгуры всё еще составляют большинство. Ханьцев мало: в основном политические представители и полицейские. Очень бедный регион. Основной причиной обострения конфликта является экономическая дискриминация уйгуров. Существует угроза, что они могут стать маргинальной группой на родной земле. Внешняя политика Китая подобна этой. Для Си Цзиньпина [президент Китая] Синьцзян играет важную роль в проекте «Один пояс – один путь». Также для этого проекта важен и Казахстан. Синьцзян играет важную роль и для налаживания отношений с Пакистаном. Энергетический коридор, который должен быть протянут от порта Гвадар до Внутреннего Китая, проходит через этот регион. Синьцзян, в том числе Кашгария, ставшая, как и Шэньчжэнь, особой экономической зоной, имеет большое значение. Крупные китайские компании вливают капитал, в большом количестве приезжают трудовые иммигранты из числа ханьцев. Уйгуры и другие нацменьшинства получают лишь малую толику выгоды от этого «развития».

Азаттык: Представители меньшинств, бежавшие или переехавшие за границу, поднимают проблему потери культурной идентичности, ограничения прав на получение образования на родном языке. Как вам видится эта проблема?

Ондрей Климеш, китаист Института востоковедения Академии наук Чехии.

​Ондрей Климеш: Правительство Синьцзяна подвергает трансформации всю систему образования. Согласно Конституции и региональным законам, образование должно осуществляться на языке нацменьшинств – уйгурском, казахском и кыргызском языках. Система образования, которая была адаптирована к языкам меньшинств, теперь подвергается конвертации и становится моноязычной. Инструкции даются только на китайском языке. Это один из способов культурной ассимиляции. Это не новое явление как тип политики. Политика аккультурации, осуществляемая за счет адаптации тюркских народов к нормам ханьской культуры, продолжается с начала XIX века. Наибольших результатов в использовании этой политики достигли коммунисты. Китайский язык стал основным языком в Урумчийском университете только в начале 2000-х годов.Октябрь 31, 2017

На Всемирном курултае казахов выступили в защиту казахов Китая (23 июня):

https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-china-klimesh-interview/28824591.html

Catalans declare independence as Madrid imposes direct rule

http://emp.bbc.com/emp/SMPj/2.14.7/iframe.html

Media captionThe moment Catalan parliament declared independence

The Catalan regional parliament has voted to declare independence from Spain, while the Spanish parliament has approved direct rule over the region.

Catalan MPs easily approved the move amid an opposition boycott.

Spanish Prime Minister Mariano Rajoy had told senators direct rule was needed to return “law, democracy and stability” to Catalonia.

The crisis began earlier this month when Catalonia held a controversial referendum on independence.

• Catalonia crisis: What next for Spain?
• What powers does Catalonia have?

The Catalan government said that of the 43% of potential voters who took part, 90% were in favour of independence. But Spain’s Constitutional Court had ruled the vote illegal.

What happened in the Catalan parliament?

A motion declaring independence was approved on Friday with 70 in favour, 10 against, and two abstentions in the 135-seat chamber.

The measure calls for the transfer of legal powers from Spain to an independent Catalonia.

But the Spanish Constitutional Court is likely to declare it illegal, while the US, UK, Germany and France all expressed support for Spanish unity.

European Commission chief Jean-Claude Juncker said the EU “doesn’t need any more cracks, more splits”.

Catalan President Carles Puigdemont has called for supporters to “maintain the momentum” in a peaceful manner.

Crowds have been celebrating the declaration of independence and Spanish flags have been removed from some regional government buildings in Catalonia.

---

The mood in the crowd

By James Reynolds in Barcelona

The pro-independence crowd outside the parliament followed the session vote by vote. Some had their mobile phones on speaker, to allow listeners at the other end a taste of the atmosphere.

The crowd met every Yes vote with a cheer – and every No with a boo. At the end, there was a huge cheer.

Image copyrightAFP

Image captionThe scene outside the Catalan parliament

“We’re finally free,” a woman next to me said, as she began to cry. “We are oppressed here. We’re fighting for our freedom.”

But around the corner, away from the demonstration, views were different.

“It’s disastrous,” said one man. “It’s the result of an extended manipulation which does not reflect the will of the Catalan people.”

---

What will the Spanish government do next?

Soon after the vote at the regional parliament, the Senate – Spain’s upper house – made the unprecedented step of approving measures allowing the Spanish government to impose direct rule over Catalonia.

There were 214 votes in favour and 47 against.

• The case for and against independence
• Reality Check: Police violence in Catalonia

Urging calm, Mr Rajoy said: “Spain is a serious country, it is a great nation and we are not prepared in any way to allow some people to liquidate our constitution.”

He is holding a cabinet meeting to decide what measures to take.

It could include the firing of Catalan leaders, and the Spanish government taking control of the region’s finances, police and publicly owned media.

How did we get here?

After the 1 October referendum, Mr Puigdemont signed a declaration of independence but delayed implementation to allow talks with the Spanish government.

A deadline set by Madrid for him to clarify his intentions came and went, prompting Mr Rajoy to announce plans to impose direct rule.

Catalonia is one of Spain’s richest, most distinctive regions and enjoys a high degree of autonomy.

But many Catalans feel they pay more to Madrid than they get back, and there are historical grievances too, in particular Catalonia’s treatment under the dictatorship of General Franco.

Catalans are divided on the question of independence – an opinion poll earlier this year said 41% were in favour and 49% were opposed to independence.

Does Catalonia want to leave Spain?

Catalonia in numbers

• 16% of Spain’s population live in Catalonia, and it produces:
• 25.6% of Spain’s exports
• 19% of Spain’s GDP
• 20.7% of foreign investment

Ministry of Economy, Industry and Competitiveness, Eurostat, Bank of Spain

http://www.bbc.com/news/world-europe-41780116

20-Esirning Béshidiki Chégra Halqighan Köchüsh Dolqunliri

00:00/00:00

 

19- We 20-Esir tarixigha nezer salghinimizda merkizi asiya rayonida bir qatar keng we kichik kölemdiki köchüsh heriketliri yüz bergen bolup, bu köchüshlerning mutleq köp qismining arqisida siyasiy we ijtimaiy-Iqtisadiy sewebler orun alghan. Bu mezgillerde ottura asiyadiki xelqlerning qoshna uyghur diyarigha, uyghur diyaridiki xelqlerning qoshna ottura asiya rayonigha ammiwi köchüsh weqeliri köp qétim yüzbergen shuningdek bu rayonlardiki uyghur, özbék, qazaq, qirghiz we bashqa xelqlerning teqdirliri bir-Biri bilen zich birliship ketken idi.

20-Esirning birinchi yérimida rusiyede yüzbergen zor siyasiy, ijtimaiy -Iqtisadiy özgirishler jeryanida uyghur diyari bilen qoshna sowétlar kontrolluqidiki rayonlardin uda üch qétim uyghur diyarigha ammiwi we chong kölemde köchüsh we qéchish dolquni yüzbergen bolup, bu köchüshke uyghurlar, ruslar, qazaqlar, qirghizlar, özbékler, tatar we bashqa xelqlermu qatnashqan.

Qazaqistandiki tarixchi qehriman ghojamberdining éytishiche, birinchi qétimliq uyghur diyarigha ammiwi köchüsh 1917-Yilidiki öktebir özgirishidin kéyin, bolshéwikler bilen uninggha qarshi aqlarning özara ichki urushi yüzbérish we ottura asiyada sowét hakimiyiti tiklinish hem mustehkemlinish jeryanida yüz bergen bolup, bu köchüshke uyghur, rus, qazaq, qirghiz, özbék, tatar we bashqa xelqlerning wekilliri oxshash qatnashqan idi. Bu waqitta uyghurlarning ammiwi köchüshige 1918-Yili, may éyida qizil armiyening yettisu wadisida uyghurlar üstidin qirghinchiliq élip bérishi, yeni «atu pajiesi» seweb bolghan.

Uning éytishiche, shu qétimqi qirghinchiliqtin aman qalghan we uningdin qorqup ghuljigha qachqan uyghurlarning sani heqqide éniq melumat yoq, emma öltürülgenlerning 25 ming etrapida ikenliki perez qilinidu. Sowét hökümiti 1920-Yillarda uyghur rehbiri abdulla rozibaqiyéf qatarliqlarni ghuljigha ewetip, uyghurlarni qayturup kélishke heriket qilghan idi.

Emeliyette, qoshna ottura asiyadiki milletlerning uyghur diyarigha ammiwi köchüshi 1916-Yili, birinchi dunya urushi mezgilide, qazaq, qirghiz we bashqa xelqlerning char rusiyening zulumigha qarshi milliy azadliq qozghilingida bir qétim yüzbergen bolup, buningda asasliqi qirghizlar we qazaqlar asasiy salmaqni igiligen idi. Öktebir özgirishidin kéyinki köchüshler bolsa, köp milletlik tüs aldi.

1918-1921-Yilliri arisidiki rusiyediki ichki urush mezgilide bolshéwiklargha qarshi jeng qilghuchi aq gwardiyechiler dep atalghan qoshunlarning qizil armiyedin meghlup bolup, uyghur diyarigha qéchip kélishi we ularning mesilisi muhim téma bolup, rus tarixchiliridin walériy barmin, yéléna nazémséwa, yéléna wérwékin qatarliqlar öz ilmiy eserliride shu qétim rus -Kazak qoshunliridin général dutow, général andréy bakich, boris annénkow qoshunliri we bashqa chong-Kichik tarmaqlardin texminen 50 mingghiche bolghan esker, ofitsér we ularning aile-Tawabiatliri hem musapirlar ili, chöchek we bashqa jaylargha qéchip kélip orunlashqanliqini qeyt qilidu. Qehriman ghojamberdining éytishiche, ruslarning bu qéchishi uyghurlarning qéchishidin perqliq bolup, bu tamamen urush hem idéologiye sewebidin kélip chiqqan qéchish idi. Uning éytishiche, sowét hakimiyitini xalimay iligha kéliwalghanlar ichide uyghurlar we bashqa hemme millet wekilliri bar idi.

Rusiye tarixchisi doktor nazémséwaning uyghur diyaridiki rus köchmenliri heqqidiki maqaliside qeyt qilinishiche, sowét hökümiti 1922-Yilidin kéyin, bu qachaqlarni, meyli char padishah üchün xizmet qilghan bolushidin qetiynezer kechürüm qilidighanliqi we ularning wetinige qaytip kelse bolidighanliqini élan qilghanda, ilgiri-Kéyin 17 mingdin artuq rus we bashqilar qaytip ketken.

Qazaqistandiki turan uniwérsitétining tarix proféssori, tarix penliri doktori ablet kamalofning éytishiche, yene bir chong köchüsh 1927-1929-Yilliri arisida yüzbergen bolup, bu waqitta sowét ittipaqida élip bérilghan kopératsiyeleshtürüsh, bay-Kulaqlargha zerbe bérish köp sandiki xelqning uyghur diyarigha köchüp kélishini keltürüp chiqardi.

Uning éytishiche, 1931-1933-Yilliri arisida qazaqistan we bashqa bezi rayonlarda yüzbergen acharchiliqta zor sanda ahale qirilip ketken. Bu heqte her xil sanliq melumatlar mewjut bolup, köpinche hallarda qazaq ahalisining 40% ke yéqin qismi acharchiliqtin qirilip ketken, yeni, texminen bir milyon 300 ming adem achliqtin ölgen dep qarilidu, emma yene beziler ölgenlerning ikki milyondin ashidighanliqinimu qeyt qilishidu. Ablet kamalofning éytishiche acharchiliq zerbisige hemme millet uchrighan, emma qazaqlarda éghirraq derijide bolghan.

Tetqiqatchi sarax kaméronning «merkizi analiz tori» da élan qilghan maqaliside qazaqistan dölet arxipi asasida qeyt qilishiche, bu jeryanda bir milyon 100 mingdin artuq adem chetelge qachqan bolup, ularning köpi qazaqlar idi hem köp sanda kishi qoshna uyghur diyarigha ammiwi yosunda kélip makanlashqan. Ablet kamalofning éytishiche, bu sanning ichide uyghurlarmu bar.

Tarixi menbelerge asaslanghanda sowét ittipaqining 1928-Yilliridin bashlanghan baylargha zerbe bérish we kopératsiyeleshtürüsh herikiti intayin qattiq élip bérilghan bolup, buningda zor sandiki yer igiliri, baylar, tijaretchiler zerbe nishani qilinip, ular sibiriyege sürgün qilinghan, qamaqqa solanghan, hetta bir qisimliri basturulghan idi. Qehriman ghojamberdining éytishiche, sowét ittipaqining mezkur herikiti acharchiliq hemde nurghun qarshiliqlarni keltürüp chiqarghan bolup, hemme millet oxshash uning zerbisige uchrap, uningdin qutulush yolini izdigen bolup, uyghur diyarigha yéqin jaydikiler uyghur diyarigha qéchip kélip qutulush yolini tutqan. Uyghurlar téximu shundaq bolup, hetta ularning ichide bir qisim meshhur erbablarmu bar idi.

Uyghur diyarida sowét ittipaqining bay-Pomishiklerge zerbe bérish we kopératsiyeleshtürüsh heriketliri jeryanida élip barghandek qattiq qol siyasiti tüpeylidin öz makanlirini tashlap ammiwi köchüsh we qéchish weqeliri 1954-1962-Yilliri yüzberdi. Amérika uyghurshunasi shon robértsning qeyt qilishiche, 1953-Yilidin taki 1963-Yilighiche bolghan ariliqta, uyghur diyaridin texminen 200 mingdin artuq adem sowét ittipaqigha ketken./ümidwar

Munasiwetlik xewerler

• Edhemjan we törem pasha: ata miras musapirliq hayat seperliride (1)
• Uyghurlar bilen ottura asiyaning étno-Medeniyet munasiwetliri tarixidin (2)
• Ili wilayiti uyghurlirining milliy-Azadliq herikiti tarixidin (1)
• Türkiyediki uyghur tarixi tetqiqatigha nezer
• Sabiq mili armiye jengchisi: biz manas deryasidin naraziliq ichide qaytqan iduq
• Mutexessisler, xitayning «türkistan» we «shinjang tarixi» heqqidiki qarishini tenqid qildi (2)
• Mutexessisler «shinjangdiki bir qanche tarixiy mesile» namliq yighingha inkas qayturdi
• Afghanistandiki uyghurlar: «ana tilimizni saqlap qélishni xalaymiz»
• «Azad sherqiy türkistan» din «ili géziti» ghiche
• Ili hökümiti köp xil tilliq metbuatqa alahide köngül bölgen idi (1)

http://www.rfa.org/uyghur/tarix-bugun/chegra-atlighan-10262017162311.html?encoding=latin

Atalmish Xinjang Wekilliri Yalghanchiliq Bilen Eyiblenmekte

Xitay kompartiyisining 19-Qurultiyigha qatnashqan uyghur aptonom rayoni wekiller ömikining ömek bashliqi chén chüengo bashchiliqidiki wekiller. 2017-Yili 19-Öktebir, béyjing.

 REUTERS

00:45/07:53

 

Delilleshlirimizdin melum bolushiche, béyjingda échiliwatqan xitay kompartiyesining 19-Qurultiyi seweblik élinghan bixeterlik tedbirliri bolsa, uyghur aptonom rayonida siyasiy weziyetning jiddiylishishigha türtke bolghan. Rayondiki bir qisim amma, rayondiki ilgirikige qarighanda téximu éghir bolghan teqiblesh siyasetliri we uyghur diyari weziyitide 19-Qurultaydin kéyin yaxshi özgirish bolushi mumkin, dep qarawatqanliqimu bilinmekte.

Emma, 18-Öktebir béyjingda bashlanghan xitay kompartiyesining 19‏-Qurultiyida shi jinping «bir belwagh, bir yol» istratégiyesini emelge ashurushta «tereqqiyatqa tosalghuluq qilidighan aghdurmichiliq, bölgünchilik we térrorluq» qa dawamliq zerbe bérishini kücheytidighanliqini tekitligen. Bir qisim analizchilar, bu sözning uyghur rayonidiki bu qattiq weziyetning bundin kéyinmu yene dawamlishidighanliqidin bisharet béridighanliqini otturigha qoyushti.
Uning üstige 19 -Qurultaygha dair xitay metbuatlirining xewerlirige qarighanda, uyghur aptonom rayoni wekillirining uyghur rayonidiki emeliy mesililerni otturigha qoyush turmaq shi jinpingning rayonda yürgüzüwatqan siyasetlirige minnetdarliq bildürgen we sadaqetmenlikini ipadileshken.

Ular, «jungxua millitining ulugh güllinishi» din ibaret «junggo arzusi» ni choqum ishqa ashuralaymiz, dep wede bérishken. Yighingha qatnashqan uyghur aptonom rayoni wekiller ömikining qatarida ömek bashliqi chén chüengo we erkin imirbaqi, shöhret zakir, neyim yasin, nurlan ebilmejin qatarliqlarningmu barliqi melum.

Xitayning metbuatlirining éytishiche, bu nöwetlik partiye qurultiyigha xelqaradiki 200 din artuq metbuat we 800din artuq her xil tilliq muxbirlar qatnashqan hem yighin muzakiriliri doklatliri pütünley axbaratqa échiwétilgen.
«Xelq tori» uyghurche qanilining 23-Öktebir béyjingdin bergen xewirige qarighanda, partiye 19-Qurultiyi wekili, awat nahiyelik partkomning muawin sékrétari obulqasim mettursun muxbirlarning ziyaritini qobul qilghanda, xitayning uyghur rayonida yolgha qoyghan maarip, dawalash we ishqa orunlishish qatarliq her qaysi tereplergiche bolghan türlük siyasetlirini maxtap, xelqning bu siyasetlerdin xitay partiye merkiziy komitétining semimiy ghemxorluqini hés qilghanliqini éytqan.

Obulqasim mettursun esli xotenning kériye nahiyesi, jay yézisining partiye sékrétari bolup, yérim yildin buyan uyghur diyarida ewji alghan «üch xil küchler» we «ikki yüzlimichiler» ge qarshi ochuq xet élan qilishni bashlap bergen shexs idi.

Xitay memliketlik xelq qurultiyining muawin mudiri erkin imirbaqi uyghur rayoni wekiller ömikining muzakirisige qatnashqanda, «shi jinping yadroluqidiki partiye merkiziy komitétining rehberliki, muhim siyasetler yolgha qoyulup hel bolmay kelgen mesililer hel boldi» dep baha bergen shuningdek özining we rayondiki partiye hökümet kadirlirining sadaqetmenlikini yetküzgen.

Inkaslardin melum bolushiche, xitay hökümiti ilgiri gerche rayondiki qazaq, qirghizgha oxshash bashqa yerlik milletlerge bir qeder yumshaq siyaset qollinip kelgen bolsimu, emma yéqinqi yillardin buyan uyghurdin bashqa bu yerlik milletlermu oxshashla rayonda yolgha qoyuluwatqan diniy, medeniyet we siyasiy jehetlerdiki teqiblesh siyasetlirining tesirige uchrimaqta. Bir qisim qazaq, qirghizlarningmu oxshashla diniy, siyasiy sewebler bilen terbiyelesh merkezlirige qamalghanliqi, hetta qanunsiz halda dairilerning basturush we ziyankeshliklirige uchrighanliqi ashkarilinip kelmekte. Halbuki, dini étiqadi, tili, maaripi we medeniyetliri oxshash chekleshke uchrawatqan bu milletlerning wekillirimu, oxshashla öz xelqi uchrawatqan bu ehwallar we xelqining derdini hem telep pikirlirini anglatmighan.

Xelqaradiki bir qisim uyghur weziyitige diqqet qiliwatqan közetküchiler ziyaritimizni qobul qilip, gerche bu yighin pütün dunya metbuatining diqqitide boluwatqan bir peytte, atalmish «shinjang wekilliri» ning sözlirimu diqqet tartidighanliqi éniq bolsimu, emma ularning ilgiriki nöwetlik wekillerge oxshashla kompartiyege sadaqetmenliktin bashqini ipadilimigenlikidin heyran qalmighanliqini, chünki atalmish wekillerning peqetla kompartiyege sadiq kishiler tallinidighanliqi, ularning héchqachan öz xelqi duchar boluwatqan éghir mesililerni anglatmaydighanliqini bildürüshti.

Qazaqistandin ismini ashkarilimasliq sherti bilen ziyaritimizni qobul qilghan qazaq paaliyetchi, özining 19-Qurultayni közitip kéliwatqanliqini bayan qilip, gerche xitayning iqtisadi tereqqiyati we diplomatik munasiwetlirining yüksiliwatqanliqigha köz yumghili bolmisimu, emma xitayning bir partiye hakimiyet bashquridighan sistémisining barghanche chékinishke qarap kétiwatqanliqini körüwatqanliqini bildürdi. U yene shi jinping textke chiqqandin kéyin, xitayning «bir belwagh, bir yol» pilanigha qazaqistandimu zor qiziqish boluwatqan we ikki dölet munasiwetliri barghanche yéqinlishiwatqan bundaq bir weziyetning uyghur aptonom rayonidiki qazaqlarla emes, belki qazaqistandiki qazaqlarningmu uyghur aptonom rayonidiki heqiqiy ehwallarni, qazaqlar duch kéliwatqan weziyetni anglitishigha paydisiz boluwatqanliqini éytti.

Qazaqistanda uyghur diyaridin chiqqan qazaqlarning wekili süpitide, uyghur diyaridiki qazaq we bashqilar uchrawatqan kishilik hoquq mesililirini anglitishta aktip paaliyet élip bériwatqan bu qazaq ziyaliy yene, «19-Qurultaygha qatnashqan qazaq wekiller, qazaqlar uchrawatqan mesililer we ularning arzusini anglatmighan bolsimu, emma buninggha inkas qayturmighanda, xitayning rayonda qazaq we bashqa az sanliq milletlerge qarita téximu qattiq basturush siyasiti yürgüzidighanliqidin qazaqistanni we dunyani agahlandurush, shundaqla xitayning iqtisadiy we siyasiy jehettiki kéngeymichilik siyasitini ashkarilash kérek» dep bildürdi.

Amérika uyghur birleshmisining reisi, uyghur diyari we xitay weziyiti közetküchisi ilshat hesen: «xitay hökümitining uyghur élini üsti ochuq türmige aylandurup, uyghur qatarliq yerlik xelqlerge élip bériwatqan chektin ashqan zulum siyasetliri dunyagha ashkarilinip ketken bir waqitta, atalmish pursetperes wekillerning yalghanliri arqiliq shi jinping hakimiyiti özining uyghur élide élip bériwatqan basturush qilmishlirini yoshurup qalalmaydu» dep bildürdi./gülchéhre

Munasiwetlik xewerler

• Xitay 19-Qurultiyi aldida 15 neper yuqiri derijilik emeldargha ait jaza mueyyenleshtürüldi
• Weziyet analizchiliri: ikki yighin xitay hakimiyitidiki ichki ziddiyetning keskinlikini ashkarilidi
• Ablimit exmettoxti damolla hajim: «qan bilen kirgen étiqad jan bilen chiqidu!»
• Ablimit exmettoxti damolla hajim: «men millet we dinimizning éghir yükini élip ikki yighingha keldim!»
• Xitayning ikki yighinigha qatnashqan tatar we rus wekilliri milletler siyasiti heqqide pikir berdi
• Béyjingdiki qurultay wekillirini «addiy-Sadda» kütüwélish mulahizilerge sewebchi boldi
• Chetel metbuatliri: xitayning xelq qurultiyi wekilliri xelqqe wekillik qilalamdu?
• Ziyankeshlikke uchrighuchilar: ikki yighin tyenenmén weqesige qaytidin baha bérishi kérek
• Xitay tarixi «sen öl, men yashay» bilen tolup tashqan tarix
• 19-Qurultayda «tartuqlanghan» chén chüengo qurultay rohini öginish herikiti qozghighan

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/siyaset/xitay-qurultay-10242017152646.html?encoding=latin

Xitay Jasuslirining Xelqaragha Uzarghan Zeherlik Tili

-1-

Xitayning shiwétsiyede turushluq elchixana xadimliri uyghur namayishchilarni süretke almaqta. 2014-Yil 5-Féwral.

RFA/Ehsan

00:00/00:00

 

Yéqindin buyan muhajirette yashawatqan uyghurlarda xitay jasuslirining türlük alaqe wasitiliri arqiliq aldash, zorlash we tehditlirige uchrash ehwali éghirlashqanliqi melum.

Igilishimizche bu ehwallar amérika, türkiye we yawropada yashawatqan uyghurlarda oxshash shekilde yüz bergen. Biz anglighuchilar teminligen awazliq höjjetlerni retlep töwendiki ortaq nuqtilarni tépip chiqtuq.

1-Tehdit sélish, wasite qilish we shérin sözlesh

2017-Yili awghusttin béri amérikada turuwatqan bir uyghur teminligen awaz höjjitige qarighanda xitay jasusliri mezkur uyghurgha özige ishleshni, bolmisa baliliri we ayalining tutqungha mehkum bolidighanliqini éytqan, hemde yardem bergüchi qiyapetke kiriwalghan. Hetta mezkur uyghurgha eger qaytip ketse, öziningmu tutqun bolidighanliqini éytip tehdit salghan. Mezkur uyghurni ya chetelde xatirjem turalmaydighan ya qaytip kételmeydighandek tuyghugha keltürüp rohi jehettin qiynighan.

Yuqiriqi anglighuchimizning éytishiche xitay jasusliri muhajirette yashawatqan uyghurlarni ündidar arqiliq tépip qoshuwalghan, uning chetellerdiki paaliyetlirige dair uchurlarni féyisbuktin tapqan.

Türkiyede yashawatqan anglighuchimiz teminligen awaz höjjitige qarighanda, xitay jasusi özining salahiyitini yoshurghan, yumshaq gep qilip ehwal igilimekchi bolghan, bolupmu uyghur jamaitining ehwaligha bekrek qiziqqan, yighilishlardin xewpsirigen.

Awaz höjjitidiki uchurlardin qarighanda özi türkiyede yashawatqan bu anglighuchimizning perzenti wetende tutulghan. Mezkur jasus shu balini wasite qilip ata-Ana bolghuchini istixbarat bilen teminleshke qiziqturghan.
Türkiyege köz tikken mezkur xitay jasusi bu yerde paaliyet qiliwatqan «sherqi türkistan maarip we hemkarliq jemiyiti» ge alahide qiziqqan. Shundaqla «sherqi türkistan islam partiyesi» qatarliq qoralliq küchlerning teshebbusliri we paaliyetliri heqqidimu melumat élishqa tirishqan.

Mezkur xewerning dawamini kéyinki qétimliq anglitishimizda dawamliq anglighaysiler.

Munasiwetlik xewerler

• Xitayning chetel axbarat organlirini axbarat yighinidin cheklishi tenqidke uchridi
• Xitay jasuslarning chetellerge uzarghan tili (2)
• Teywen bir xitay jasusini jazalidi
• Yéngi zélandiye parlamént ezasi ilgiri xitaydiki jasusluq mektipide ishligen
• Bir xitay kishi téxnika mexpiyetlikini oghrilashqa urunush jinayiti bilen eyiblendi
• Amérika xitaygha jasusluq qilghan bir xitayni sotqa tartti
• «Bir yol bir belwagh meblegh sélish istratégiyesi» ning xitay we dunya banka sistémisigha tehdit tughduridighanliqi ilgiri sürülmekte
• Amérika torlirini haklashqa chétishliq xitay puqrasi qolgha élindi
• Singapor xitay nesillik bir amérika puqrasining singaporgha qayta kirishini chekligen
• Mutexessisler: shi jinpingning «bir belwagh bir yol» chaqiriqi uyghurlargha saxtiliqtek tuyulidu

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/kishilik-hoquq/xitay-jasus-10252017161259.html?encoding=latin

  (2)

Xitay xelq jumhuriyiti dölet ishliri mehkimisi ishxanisi we dölet xewpsizlik komitéti ishxanisi birlikte chiqarghan 2017-Yilliq xitay jasuslirini chetelge ewetish toghrisidiki mutleq mexpiy höjjet.

 Oqurmen teminligen

00:00/00:00

 

Xitay xelq jumhuriyiti dölet ishliri mehkimisi ishxanisi we dölet xewpsizlik komitéti ishxanisi birlikte chiqarghan 2017-Yilliq xitay jasuslirini chetelge ewetish toghrisidiki mutleq mexpiy höjjet.Oqurmen teminligen

Xelqara axbaratlarda uyghur élining saqchi dölitige aylinip qalghanliqi otturigha qoyuluwatqan bügünki künde xitay jasuslirining tili uzitip muhajirette yashawatqan uyghurlarning diligha sanjiliwatqini melum bolmaqta. Ular téléfonda hetta amérikidiki uyghurlarnimu adem ewetip qayturup kéleleydighanliqi heqqide po atqan.

Aldinqi programmimizda amérika we türkiyede yashawatqan uyghurlar teminligen awazliq höjjetlerni anglatqan iduq. Bularda jasuslarning biwasite tehdit sélish, xotun- Balilarni wasite qilish we shirin-Suxen sözler bilen aldash qatarliq wasitiler bilen uyghurlarni özi bilen hemkarliq ornitishigha jelp qiliwatqanliqini delillendi. Bügünki programmimizda jasuslarning yene qandaq hélilerni qollanghanliqi teqdim qilinidu.

«Amérika baralmaydighan yer emes!»

Amérikadin téléfon söhbet xatirisini ewetip bergüchining éytishigha qarighanda, xitay jasus aldashtin sür körsitishke ötken. Özini uyghur aptonom rayonluq j x nazaritidin dep tonushturghan bu xadim bir qétimliq söhbette ismini ekber, esqer we ekrem dep üch xil atighan. U xitayning neqeder küchlük ikenlikini tekitlep her qandaq bir kishini qayturup kéleleydighanliqi heqqide wez éytqan.

«Yaxshiliq qilay dégen!»

Yuqiriqi xadim tehdit, aldash, azdurush qatarliq barliq wasitiler emelge ashmighandin kéyin qéyidashqa ötken. U özini bir yardem qilghuchi, dostluqni yetküzgüchi qiyapitide körsitip doq qilghan. U özining yaxshiliq qilish üchün köp tirishchanliq körsetkenlikini, emdi yardem qilmaydighanliqini, qarshi terep bash egmigüche qetiy alaqe qilmaydighanliqini tekitlep gépini üzgen.

Men tehditke uchrighanda

Hazir yawropadiki melum bir dölette yashawatqan ismini ashkarilashni xalimaydighan bir uyghur yéqinda xitay xadimlirining tehditige uchrighanliqini we shu chaghda qandaq tedbir qollanghanliqini sözlep berdi. Bu uyghurning qarishiche, mezkur dölette tehditke uchrighuchi tayinidighan qanun éniq bolsimu, uyghurlarning melum qilmasliqi seweblik ular qollanmaqchi bolghan qanuniy wasitimu emelge ashmasliqi mumkin iken.

Chetellerde xitay jasuslirining parakende qilishigha uchrawatqan bir uyghur yuqiriqigha oxshash qanuni yollargha murajiet qiliwatqan bolsimu, biz ziyaret qilmaqchi bolghan mutleq köp sanliq uyghurlar sükütni tallap ziyaretni qobul qilishni ret qildi.

Türkiyediki istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem, bu mesilini bir «psixik hujum» dep qaraydighanliqini bildürdi.

Munasiwetlik xewerler

• Xitay jasuslirining uzarghan tili
• Teywen bir xitay jasusini jazalidi
• Yéngi zélandiye parlamént ezasi ilgiri xitaydiki jasusluq mektipide ishligen
• Bir xitay kishi téxnika mexpiyetlikini oghrilashqa urunush jinayiti bilen eyiblendi
• Amérika xitaygha jasusluq qilghan bir xitayni sotqa tartti
• Amérika torlirini haklashqa chétishliq xitay puqrasi qolgha élindi
• Singapor xitay nesillik bir amérika puqrasining singaporgha qayta kirishini chekligen
• Awstraliye hökümiti jasuslar we chetel hökümetlirining kashilisini tekshüridighanliqini bildürdi
• Amérikada bir xitay ayal alem boshluqi alaqe téxnikisi etkeschiliki bilen eyiblinip qolgha élindi
• Shiwétsiyediki tibet muhajirlirining uchurini toplighan bir jasus qolgha élinghan

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/xelqara-xewer/xitay-jasus-10262017151542.html?encoding=latin

Peyziwattiki Saqchi: Qolumda sot Échilmastin Chiqirilghan Hökümnamiler bar

Qeshqerdiki bir mehellide saqchilar isména almashturmaqta. 2011-Yili awghust.

Muxbir Qiao Long

00:00/00:00

 

Muxbirimizning peyziwatqa qaratqan téléfon ziyariti dawamida shaptul yéziliq saqchixana xadimi qolida tutqunlar heqqide sot échilmay turup chiqirilghan hökümnamiler barliqini ashkarilidi. Uning bayan qilishiche, u mesul kenttin 46 kishi «terbiyelesh» ke apirilghan, bulardin 30 nepiri késilgen, emma sot échilmighan. U, késilgenlerdin 26 nepirining hökümnamisini özi toldurup aile tawabiatlirigha yetküzüp bergen. U yene qolida bosh hökümnamidin üchi barliqini ashkarilidi. Yéngisarning saghan kentidiki bir tutqun aile tawabiatimu mehellisidiki tutqunlar üstidin sot échilmighanliqi, alaqidar xadimlarning hökümnamini öymu-Öy tarqitip bergenlikini bayan qildi.

Yillardin béri xitay dairiliri siyasiy mehbuslar üstidin aile ezalirini qatnashturmighan halda mexpiy shekilde sot échip kéliwatqan idi.

Jemiyet uchurlirida déyilishiche, uyghur aptonom rayonida dawam qilghan bu yilqi qattiq zerbe dolqunida qolgha élinghanlar sani intayin köp bolghachqa jenubtiki wilayetlerde sot orunlirining mexpiy sot échishqimu waqti yetmigen؛ netijide sot hökümi yézilghan hökümname girappiliri herqaysi saqchixanilargha tarqitip bérilgen. Saqchi xadimliri qolliridiki aldin teyyarlanghan sot hökümnamisidiki bosh orungha tutqunlarning ismi we késilgen yilini toldurghandin kéyin, bu hökümnamini tutqunlarning aile tawabiatigha yetküzüp bergen.

Jemiyette tarqalghan bu uchurning toghra-Xataliqini aydinglashturush üchün biz peyziwatning shaptul yéziliq saqchixana xadimidin bu heqte melumat soriduq. Uning bayan qilishiche, bu yil u mesul bolghan kenttin 46 kishi tutulghan. Bulardin 30 nepiri késilgen. Késiwétilgen 26 kishining hökümnamisini u özi toldurup ailisige tarqitip bergen.

Uning bayan qilishiche, sot échilmay turup özige bérilgen bu hökümnamilerde mehkumlarning ismi we késilgen yili yézilmighan, emma qilmishi, eyibnamisi we xitay qanuni boyiche jazasi yézilghan.

Bu saqchi xadimi yene qolida 3 gumandar üstidin chiqirilghan bosh hökümname barliqini, emma tutqunlar üstidiki soraq we tekshürüshning tügimigenliki, tekshürüsh axirlashqandin kéyin, mezkur girapigha tutqunlarning isim familisi we yilini toldurup ailisige tapshuridighanliqini éytti.

Yéngisarning saghan yézisida 10 yilliq késiwétilgen sabiq mehbus abduwasip ömer üstidin sot échilmighan. Emma alaqidar xadimlar abduwasip ömer we kenttiki bashqa mehkumlar jaza lagérigha yollanghandin kéyin, ular heqqidiki hökümnamini mehkum aililirige tarqitip bergen. Melum bolushiche, sot échilmastin chiqirilghan bu xil hökümnamiler köpinche hallarda yéziliq siyasiy qanun komitéti teripidin toldurulghan, saqchilar we kent sékrétarliridin teripidin tarqitilghan./shöhret hoshur

Munasiwetlik xewerler

• Xitay hökümitining uyghur éli qatarliq jaylarda «awaz ewrishkisi» yighishi tenqidke uchridi
• Qirghizistandin qaytqan uyghur sodigerler ulughchatta tutup turulmaqtiken
• Xitay hökümitining awaz ewrishkisini toplishi uyghurlarni endishige salmaqta
• Döngashti kentide wang dewride 1, jang dewride 15, chén dewride 65 kishi türmige tashlanghan
• Xitay köchmenlirining uyghur diyaridiki «muqimliq tedbirliri» ge bolghan inkasliri
• Xitay hökümiti uyghur diyaridiki ahalilerning shexsiy uchurini toplash ishini yenimu kücheytken
• Yü jéngshing, uyghur rayonining idéologiye saheside tazilash élip bérishni tekitligen
• 13 Ming nopusluq bir yézidin 2 mingdin artuq kishi qamaqta
• Kent sékrétari: kentimizde éghizgha alghudek chong ish yoq, emma her ikki ailidin bir kishi qamaqta
• Misli körülmigen teqib qilish téxnikiliri uyghur élida omumlashturulmaqta

http://www.rfa.org/uyghur/?encoding=latin

ÇİN, URUMÇİ’DEKİ ÇKP. SEKRETERİ’NİN TÜRKLERE ZULÜM VE SOYKIRIMINI ÖDÜLLENDİRDİ.

Uygur Haber ve Araştırma Merkezi(UYHAM)

Çin Lideri Xi, geçtiğimiz yıl Ağustos ayında Urumçi’ye ÇKP.bölgesel genel sekreteri olarak atadığı Han Faşisti ve Çin Nazisi Çin Çüvenggou’yu Doğu Türkistan Türklerine karşı baskı,zulüm,asimilasyon .dini ve ırkı soykırım uygulamalarına bir ödül olarak ÇKP.Merkez Komitesi Siyasi Büro üyesi olarak seçtirdiği açıklandı. Tibet’teki acımasız ve vahşi uygulamalarını DOğu TÜrkistan’da da gerçekleştirmesi için özellikle Urumçi’ye atadığı Çin Nazisi  Uygurların katili Çin’in  18-25 Ekim 2017 tarihleri arasında Pekin’de toplanan ÇKP.19.Kurultayı’nda Çin Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin karar mekanizması olan 25 kişilik Siyasi Büro üyeliğine seçildiği bildirildi.

Uzmanlar, Tibet canisi olarak ünlenen ÇKP’nin Urumçi’deki  acımasız,zalim ve Kaliamcısı ÇKP.bölge Sekereteri Çin Çuvenggou’nun ÇKP.merkez Komitesi Siyasi Büro üyeliğine getirilmesinin Çin’in Doğu Türkistan’daki baskı,zulüm, dini ve etnik soykırım uygulamalarının  şiddetinin daha artarak süreceğinin habercisi olduğunu ifade ediyorlar,

Çin Çüvenggou Kimdir ?

Çin Çüvenggou şimdiki Çin Lideri Xi Jingping’in yakın arkadaş ve yönetim  kadrosunda yer alan azılı bir Çin ırkçısı ve Han şöveristi olarak öne çıkmıştır. 2011-2016 yılları arasında 5 yıl süre ile Doğu Türkistan gibi Çin’in işgalindeki sözde Tibet(Xizhang) Özerk Bölgesi’nde  ÇKP.Genel Sekreterleği yapmıştır.Tibet’teki acımasız,vahşi ve insanlık dışı uygulamaları ile Tibet Canisi olarak ün salmıştır. Bu Çin Nazisi, Çin’in Tibet’teki diktatörlüğü esnasındaki insanlık dışı baskı,zulüm ve soykırım uygulamalarına tepki olarak binlerce Tibetlinin iştirak ettiği ayaklanmalar meydana gelmiştir.Yüzlerce Tibetli masum sivil Çin işgal askerleri tarafından toplu katliama tabı tutularak katledilmiştir. Tibet Canisinin bu  insanlık dışı uygulamalarını  Tibetli Budist Din adamalarından en az 200  Lama  kendilerini yakarak protesto etmiştir.
Tibet’teki bu başarılı(!) baskı,zulum ve katliamlarından dolayı ÇKP.genel Sekreteri ve Çin Lideri Xi,kendisini Ağustos 2016’de özel yazlık sarayına davet ederek bir hafta kendisini ağırlamış ve daha sonra Doğu Türkistan’a ÇKP.genel Bekreteri olarak atamıştır.Tibet’teki  acımasız ve vahşi uygulamaları  ile tanınan Çin’in Urumçi’ye geldikten sonra bazı üst düzey Bürokratlarla yaptığı bir tanışma ve güvenlik toplantısında ; “ Bir süredir merkez’in (Merkezi Çin Yönetiminin),Xinjiang’da uyguladığı politikalarını takip ediyorum. Merkez’in Uygurlara tanıdığı haklar çok fazladır.Bu hakların azaltılması gerekir. Tibet’te merkez adına yaptığımız uygulama ve disiplini burada da tatbik edeceğiz.Merkezi Çin Hükümetinin hükümranlığını Şinjiang’da tam yerine getireceğiz ve bölge’deki yaşayan halklara  Çin devletinin  hakimiyetini  en iyi şekilde hissettireceğiz. ” İfadelerini kullandığı  bildirilmektedir.
Tibet canisi olarak ünlenen ÇKP.Bölge Sekereteri Çin,  icraatına Çin faşizminin ve han Nazizminin fikir babası ve ideologu Çin’in düşünürü Konfüçyos’ün  ” Bir Milleti yok etmek için ilk önce onun dilini yok edeceksin.” Söylemine uygun olarak Çift Dilli eğitim uygulamasını yuva ve ana okullarından başlatmıştır.  Türk Çocuklarının asimile edilmesi için Çin’den binlerce Çince öğretmeni getirmiştir.

Bölge Diktatörü Han Nazisi Çin’in son bir yıldaki baskı ve zulüm Uygulamaları şunlardır ;
1. Doğu Türkistan’da yaşayan Müslüman Türkleri 24/7 saat/gün aralıksız olarak gözetilmekte ve kontrol altında tutulmaktadır.
2. Bunun için mevcut Polis gücüne ek olarak 100 bir civarında kahir çoğunluğu etnik Çinlilerden Polis istihdam etmiştir.
3. 01 Nisan 20117’de sözde Bölgesel Halk Kurultayı’ndan Aşırılık ve Terörle Savaş adı altında sadece Uygur Türklerine uygulanmak üzere 50 maddelik bir yasa çıkarmıştır.Bu yasa ile dini ve milli içerikli her türlü söylem,söz ve hareket terör suçu kapsamına alınmıştır.
4. Türklerin pasaportları toplatılmış ve yurt dışındaki Uygurların ülkelerine dönmele dönmedikleri taktirde Pasaportlarının iptal edilecekleri mal ve mülklerine el konulacağı bildirilmiştir.
5. Türkiye.Mısır başta olmak üzere dış ülkelerde kendi imkanları ile öğrenim gören öğrenciler geri çağrılmıştır.Gelemeyenlerin ise aileleri şantaj ve tehdit edilerek geri dönmeleri sağlanmıştır.
6. Yurt dışından dönen Türkler Kespi ve Siyasi Terbiye Merkezleri adı verilen Çin Nazi Kamplarına kapatılmış ve burada baskı ve işkencelere maruz bırakılmakatadır.
7. Aileler dağıtılmış,eşler bir birlerinden koparılmış,çocuklar sokağa atılmış aç,perişan kimsesiz ve sahipsiz bırakılmıştır.
8. Ana babaları Tirbiyeleş merkezlerine kapatılarak sahipsiz ve kimsesiz duruma düşürülen onların çocukları bedava bakım ve eğitim adı altında merkezi Çin’e götürmekte ve Çinli olarak dönüştürlmektedir.
9. Ülkenin zengin kaynakları ülkenin demografik soykırım amacı ile merkezi Çin’den getirilen Çinli göçmenlerin transferine hız verilmiştir.
10. Türklerin mal ve mülkleri ve arazilerine zorla el konulmakta bu Çinli göçmenlere e tahsis edilmektedir. Bu ülkenin tarihi sakinleri olan Türkler ekonomik ayrımcılık,dışlama ve soykırım a tabi tutulmaktadır.
11. Müslüman Türkler bin yıldan beri büyük bir iman ve ihlas ile inandıkları ve hayatlarının anlamı olan kutsal İslam dini yasaklanmıştır.İslam dini yasa dışı ilan edilmiştir.
12. İslam dinine ait her türlü İbadetler, Kurani Kerim öğrenmek,namaz kılmak Kur’an okumak terör suçu kapsamına alınmıştır.
13. Yaklaşık bir yıldır yurt dışında yaşayanların Doğu Türkistan’daki yakınıları ile ile internet,telefon ve sosyal medya üzerinden haberleşmeleri engellenmektedir.
14. Türklerin bulunduğu yerden başka mahallelere ve yurt içinde seyahat etmeleri yasaktır.
15. Çin işgal yönetimi kendi vatandaşı olduğunu iddia ettikleri Uygur TürklerininMerkezi Çin’e seyahet etmelerini engellemektedir.
16. İşgalcı Çin’in Doğu Türkistan’da yaşayan Müslüman Türklere karşı baskı,zulum.asimilasyon ve soykırım uygulamalarının amacı dini ve etnik içeriklidir.Ancak, Türklere yapılan baskı ve zulmün etnik yanı ağır basmaktadır.Müslüman Türkler daha çok Türk ırkından oldukları için toptan yok edilmek istenmektedir. Çünkü, Çin,kendi ırkından olan ve Çince konuşan Hui’lara ( Müslüman Çinlilere) dini konularda pek ilişmemekte ve baskı yapmamaktadırlar.
17. Çin yönetimi günümüzde Doğu Türkistan’da yaşayan Türk halkından geçmiş tarihlerde Hunlardar,Göktürklerden ve diğer tarihte kurulan Türk devletleri karşısındaki hezimet ve başarısızlıklarının intikamını Uygur Türklerinden almak istemektedirler.
18. Günümüzde Urumçi’deki Çin Nazizmi ile Han Faşizminin azılı Temsilcisi Çin Çüvenggou Doğu Türkistan’ı fanı dünyanın yaşayan bir cehennemi haline dönüştürmüştür.

ÇİN, URUMÇİ’DEKİ ÇKP. SEKRETERİ’NİN TÜRKLERE ZULÜM VE SOYKIRIMINI ÖDÜLLENDİRDİ.

Éghir Kirzisqa Patqan Milliy Dawani Qutulduriwalayli…!

Millitimiz tuydurulmay xitayning bugünki siyastige uyghun halda tuyuq yolgha bashlap kirildi!
Ming epsus, hichkishi toghra bolghan agahlandurushlargha yilardin béri tüzükrek qulaq salmidi!
Milliy dawa qoshuni éghir qansirap ketti, inqilap édiologiymiz buzghunchiliqqa uchridi! Toghra pikir qilghanlar itibarsizlashturuldi, meqsetlik inawiti töküwitildi we qesten yalghuz qalduruldi.
Xelqimiz nadanliqidin xitayning ishariti arqiliq atalmish “Yolbashchi we Merkizi teshkilat” qapqinigha dessitildi!
Kökke kötürülgen gumanliq shexsiyetler harwini özliri bilmeyla patqaqliqqa sörep ekirip ketti. Bular qabiliyetsizlikidin aqiwetning mundaq xeterlik bolidighanliqini xiyalighimu keltürüp baqmidi!
Kala harwisida olturiwélip toshqan tutidighan Xitaylar uyghurlarning aylinip kélip mushu étizliqta jem bolidighanliqini tesewur qilishqanidi. Emdi bolghuluq boldi.
Aldimizda téximu chong bir xeter kütüp turiwatidu! Xitaylar militimizni wetende dessetken qapqangha cheteldimu desetmekchi!
Xitaylar militimizning ajiz nuqtilirini bizdinmu köp bilgechke, xelqimizni maymunni oynatqandek pirqiritiwatidu!
Düshmenler allaburun aldimizgha ümmetchilik, sheriyetchilik we radikal islamchiliq süyistimal qilin´ghan xeterlik qapqanlarni teyyarlap boldi!
Bundin kéyin diqqet qilinishqa tégishlik eng muhim ish milliy dawaning rehberlik hoquqining arqa körünishi sirliq we qaranghu bolghan radikal dinchilarning qoligha ötüp kétishing aldini élip, qoshunni xelqaraliq qanun we ehdinamilerge uyghun halda qaytidin tertipke sélishtur!
Bu bizge bérilgen eng axirqi purset! Biz eger bu wezipiningmu hödisidin chiqalmisaq, kéyinki nöwette hemme ish tügishidu, barliq sepler boyiche meghlup bolimiz!
Uyghuristan Kültür Merkizi 
22.10.2017 Gérmaniye

Yawropa Parlaméntida «Uyghur Dostluq Guruppisi» Quruldi

Yawropa parlaméntida «uyghur dostluq guruppisi» ning qurulush murasimidin körünüsh. 2017-Yili 19-Öktebir, biryussél, bélgiye.

 RFA/Ekrem

00:00/00:00

 

Yawropa parlaméntida «uyghur dostluq guruppisi» ning qurulush murasimidin körünüsh. 2017-Yili 19-Öktebir, biryussél, bélgiye.RFA/Ekrem

Yawropa parlaméntida «uyghur dostluq guruppisi» ning qurulush murasimidin körünüsh. 2017-Yili 19-Öktebir, biryussél, bélgiye.RFA/Ekrem

19-Öktebir küni bélgiye paytexti biryussélgha jaylashqan yawropa parlaméntida «uyghur dostluq guruppisi» resmiy quruldi.

Yawropa parlaméntida qurulghan «uyghur dostluq guruppisi» ning qurulush murasimi chüshtin burun saet 9:30 da bashlandi. Murasimgha ilhan küchük, saba sugar, luigé kompagna, ramon trémosa, hélga trüpel, klaus buknér, paul saky, tomas man, iwo wajgul, hélga stéwéns qatarliq yawropa parlaméntining 10 din artuq ezasi, 100 ge yéqin uyghur we bashqa qérindash milletlerning wekilliri, rabiye xanim, ömer qanat, dolqun eysa bashliq d u q rehberliri hemde ‹ilham toxti guruppisi› ning mesulliridin enwerjan, proféssor mari holizman, shundaqla tibet teshkilatlirining mesulliri qatnashti.

Murasimgha wakaletsiz milletler teshkilati xadimi lusiya parruchi riyasetchilik qildi. Échilish nutqini parlamént ezasi ilhan küchük sözlidi. Parlamént ezaliridin sugar ependi we luige xanimlar tebrik nutuqliri sözlidi.

Qurulush murasimidin ilgiri, bir saet uyghurlar heqqide doklat teqdim qilish paaliyiti bolup ötti. Bu paaliyette doktor ablet semet, doktor nuri türkel, proféssor mari holizman qatarliqlar uyghur tili, medeniyiti we nöwettiki uyghur weziyiti shundaqla ilham toxti mesilisi qatarliq témilar boyiche doklatlar teqdim qildi.

«Uyghur dostluq guruppisi» ning resmiy qurulghanliqi jakarlanghanda, chong zalda güldüras alqish sadaliri yangridi.

Igilishimizche, bundaq bir guruppini wujudqa chiqirish üchün d u q 10 yil tirishchanliq körsetken iken. Murasimda bu dostluq guruppisigha eza bolghan 10 din artuq parlamént ezalirining isimliri atap ötüldi we neq meydanda bar bolghan parlamént ezalirigha uyghur doppisi teqdim qilindi. Qurulush murasimigha qatnishalmighan bir qisim parlamént ezalirining tebrik nutuqliri sin ikrani arqiliq teqdim qilindi. Ilham toxtining qizi jewhermu tebrik nutqi yollighan idi.

D u q reisi rabiye qadir xanim sözge teklip qilinghanda, yawropa parlaméntida «uyghur dostluq guruppisi» ning qurulghanliqini qizghin tebriklidi we buning üchün küch chiqarghan parlamént ezalirigha rehmitini bildürdi.

Yawropa parlaméntida «uyghur dostluq guruppisi» ning qurulushi, xitayning béyjingda échiwatqan 19-Qurultiyining 2-Künige toghra kelgen idi. D u q muawin reisi ömer qanat ependi bu heqte toxtilip, melum menidin buning yawropa parlaméntining xitaygha bergen bir jawabi bolidighanliqini ilgiri sürdi.

D u q bash katipi, wakaletsiz milletler teshkilatining muawin reisi dolqun eysa ependimu, yawropa parlaméntida «uyghur dostluq guruppisi» ning dunyagha kelgenlikige yuqiri baha berdi.

Amérikadin kelgen adwokat nuri türkel ependimu bu guruppining uyghur medeniyitini qoghdashtiki rolini eskertti.

Qurulush murasimi axirlashqandin kéyin, uyghur medeniyet paaliyiti bolup ötti. Londondin kelgen naxshichi rehime xanim uyghurche naxsha teqdim qildi we shéir déklamatsiye qildi. Bélgiyede yashawatqan güljennet xanim uyghurche usullar oynap, zal ichide qizghin alqishqa sazawer boldi.

3 Saet dawamlashqan bu paaliyettin kéyin, d u q rehberliri yawropa parlaménti xadimlirini chüshlük tamaqqa teklip qildi./ekrem

Munasiwetlik xewerler

• Yawropa parlaménti: «xitay térrorluqqa qarshi turush namida uyghurlar we tibetlerni basturmaqta!»
• Yawropa parlaméntida uyghur we tibetler heqqide muhakime yighini ötküzülidu
• Yawropa parlaménti xitayning bazar igilikidiki dölet ikenlikini ret qildi
• Yawropa parlaménti wekili d u q ni ziyaret qildi
• D u q reisi rabiye qadir xanim yawropa parlaméntida xongkong mesilisi toghruluq doklat béridu
• Yawropa parlaménti insan heqliri doklatida uyghur mesilisige orun bérildi

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/medeniyet-tarix/uyghur-dostluq-10192017154439.html?encoding=latin