Derrén Baylér: Xitayning ‹Xelq Urushi› Qaynimidiki Uyghur Köchme Nopuslirining Sheher Hayati!
November 4, 2017 Leave a comment
RFA
2014-Yili 7-Ayda yekende «élishqu weqesi» yüz bergendin kéyin, xitay hökümiti uyghur élida keng kölemlik tutqun qilish élip bardi we atalmish «térrorluqqa qarshi xelq urushi» dégen bir heriketni qozghighan idi.
Uyghur élining eyni chaghdiki partkom sékrétari jang chünshyen chaqiriqlirida «xelq urushi arqiliq térrorchilarni kochida ur-Urgha qalghan chashqangha aylandurush kérek,» dégen teshwiqatni ochuq-Ashkara jar salghan idi. Buning netijiside ürümchide muqim nopusi bolmighan, jenubtin kélip ürümchide tirikchilik qiliwatqan uyghurlarni yurtlirigha mejburiy qayturush herikiti yenimu kücheytilip, ürümchidiki köchme nopus uyghurlar asasen yurtlirigha qayturulghan idi. Eyni chaghda uyghur élini ziyaret qilghan chetellik muxbirlar ürümchidiki nurghun nawayxana, ashxana qatarliq ushshaq tijaret orunlirining bu seweblik taqilip ketkenlikini xewer qilghan idi.
Amérikidiki washington shtatliq uniwérsitétining doktor aspiranti derrin baylér teripidin yézilghan «xitayning ‹xelq urushi› qaynimidiki uyghur köchme nopuslirining sheher hayati» mawzuluq maqalide mana bu weqe asasiy munazire témisi qilinip, yéza nopusluq uyghurlarning öz zéminida kemsitilishke uchrap, iqtisadiy tereqqiyatning sirtida qaldurulghanliqi, emma uyghur élige yerleshtürülgen xitay köchmenlirining döletning yölishi arqiliq béyiwatqanliqi tepsiliy bayan qilinghan.
Maqale aptori derrin baylér maqaliside aldi bilen atalmish «xelq urushi» ning mahiyitige izahat bergen. U maqaliside mundaq dep yazghan:
«Xitay 2014-Yili ‹térrorluqqa qarshi xelq urushi› ni jakarlidi. Bu urush ‹radikallishish› éhtimalliqi bar dep qaralghan uyghur qiz-Oghul yashlirini nishan qilghan. Musulman, türkiy xelq bolghan uyghurlar ottura asiyaning yerlik xelqi bolup, ular xitayche ‹yéngi chégra› menisini ipadileydighan ‹shinjang› dégen jayda yashaydu. Xitayning néfit we tebiiy gaz zapisining 20 pirsenti mana bu jaydin chiqidu. Xitayning ‹yéngi yipek yoli› pilanining merkizi rayonida yashaydighan we bu yerni öz makanimiz dep ataydighan uyghurlar xitayning kélechek pilanliri üchün bir tosalghudek körünüshke bashlidi. Yéngi ‹xelq urushi› bolsa uyghurlarning xitay hökümitige bolghan qarshiliq heriketlirige qarita élinghan bir tedbir. Uyghurlarning qarshiliq heriketlirining bir qismi saqchixanilargha we xitay köchmenlerge hujum qilishtek zorawanliq tüsini alghan bolsimu emma mutleq köp qismi peqetla yer tartiwélish, kemsitish, xalighanche tutqun qilish we saqchilarning oq chiqirish weqelirige bolghan naraziliq namayishliridur.»
Aptorning mulahize qilishiche, atalmish «xelq urushi» bashlinishtin burun, uyghurlar xitay hökümitining qattiq kontrolluq siyasitige yurtlirini tashlap chiqip kétish arqiliq inkas qayturghan. Yüzligen, minglighan uyghurlar bésim siyasetliri küchlük ijra qilinidighan we xizmet pursiti intayin az bolghan yézilirini tashlap, uyghur élining merkizi shehiri ürümchige yaxshiraq we erkinrek hayat kechürüsh üchün köchüp kelgen. Emma atalmish «xelq urushi» ning élan qilinishi bilen ularning bu arzusimu sugha chilashqan. Aptorning éytishiche, xitay hökümitining «xelq urushi» sheherlerdiki uyghur nopusining aziyishini keltürüp chiqirish bilen birge, uyghurlarning iqtisadiy asasini téximu ajizlashturuwetken. Eksiche u oxshash waqitta xitaylarning iqtisadiy mebleghlirini zoraytip, sheherdiki siyasiy iqtisadni küchlendürgen.
Maqalide mundaq déyilgen: «xelq urushi jakarlanghandin kéyin köchme nopus uyghurlar olturaqlashqan mehellilerni chéqish xizmiti kücheydi. Uyghurlargha irqiy kemsitish xaraktérlik ‹biyenminka› yeni ‹qulayliq karta› tarqitilish arqiliq ‹qanuniy resmiyiti› bolmighan uyghurlarning hemmisi yézilirigha mejburiy qayturuldi. Ular yézilirigha qaytip barghandin kéyin nurghunliri ‹radikal islamchi› bolush gumani bilen tutqun qilindi. Kochilarda peqetla bowaylar we balilar qep qaldi. . . ‹Térrorluqqa qarshi xelq urushi› da nurghun yéziliq yash uyghurlar sheherlerde xuddi ‹qachqun› lardek muamile kördi. . . Emma oxshash waqitta nurghun xitaylar döletning qollishi astida yuqiri maashliq muqim xizmetlerge orunlashturuldi. Ulargha bixeterlik tekshürüsh béketliride asanliq yaritildi. Emma uyghurlar bolsa türlük-Tümen cheklime siyasetlirining we tüzümleshtürülgen irqiy kemsitishning ziyinigha eng éghir derijide uchridi.»
Amérikidiki «béyjing bahari» zhurnilining muherriri xuping ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, uyghur élidiki déhqan ishlemchiler bilen ichkiri ölkilerdiki déhqan ishlemchiler uchraydighan muamilini sélishturup, uyghurlarning sheherlerde «qosh kemsitish» ke uchraydighanliqini bildürdi. U mundaq dédi:
«Ichkiri ölkilerdiki sheherlerge kirip ishlemchilik qiliwatqan xitay aqma nopusi bilen uyghur ishlemchilerning azraq oxshashliq teripi bar. Xitay ishlemchilermu yézilarda künini alalmay sheherlerge jan baqqili kiridu we sheherlerde nurghun kemsitilishlerge uchraydu. Emdi bu uyghur élidiki sheherlerge kirgen uyghur ishlemchilerge qaraydighan bolsaq, ularning uchraydighan kemsitish téximu éghir. Ular xitay ishlemchiler uchrighangha oxshash ‹yézidin kelgen ishlemchi› dep kemsitilishke uchrighandin bashqa yene uyghur bolghanliqi üchün yene ayrim kemsitilishke uchraydu. Uning üstige hökümet ‹térrorluqqa qarshi turush› nami astida uyghurlarni düshminidek körüwatqan bir sharait astida ularning ehwali heqiqetenmu pewquladde éghir.»
Maqale aptori derrin baylér maqaliside otturigha qoyghan yene bir muhim mesile bolsa, uyghurlarning iqtisadiy kirim mesilisi bolup, u buningda döletning qollishigha érishiwatqan xitaylar yaritiwatqan tengsiz riqabette uyghurlarning kün élishning intayin qéyingha toxtawatqanliqini bayan qilghan. U bu heqte toxtilip, «xitay hökümiti uyghurlarni xitayning tawar iqtisadigha mejburiy qatnashturdi, biraq ular uyghurlarning halal nersilerni sétishini qiyinlashturdi. Uyghur élidiki néfit we tebiiy gazdin kirgen pul bilen döletning küchlük qollishigha érishiwatqan xitay nopusining uyghur élige yerleshtürülüshi bolsa köp sandiki ishsiz uyghurning bir parche nannimu üstelge qoyushini qiyinlashturdi», dep bayan qilghan.
Maqalide yene munular bayan qilinghan: «. . . Ürümchi shehiri dawamliq kéngiyiwatidu. Égiz, heshemetlik binalar toxtimay séliniwatidu. Sherqiy ölkilerdin nurghun puldar xitaylarmu bu yerge kélip meblegh séliwatidu. Ular bu yerni iqtisadiy küchini zoraytidighan yer dep qaraydu. Xitaylar uyghurlarning naraziliqidin kélip chiqidighan tehdittin ensirisimu, emma ularni hökümet rayondiki küchlük herbiy mewjutluqi we saqchi küchliri arqiliq xatirjem qiliwatidu.»
Xuping ependi bolsa bir insangha her türlük bésim qilinghanni az dep uni yene hayatini dawam qilishning kapaliti bolghan kirim menbesidin ayriwétishning aqiwitining intayin xeterlik ikenlikini eskertti. U mundaq dédi:
«Eger hökümet bu usulini dawam qilsa, hökümet bilen uyghurlar arisidiki hem shundaqla uyghurlar bilen xitaylar arisidiki munasiwet téximu jiddiylishidu. Lékin bu yerde bir éhtimalliq xitay dölet reisi shi jinping hazir kembeghellerni yölesh, kembeghellikni tügitish dégenni bek tekitlewatidu. Shunga bundaq uyghurlargha nisbeten maddiy yardem we yölesh siyasetlirini yürgüzülüsh arqiliq ularning turmush qiyinchiliqini azraq hel qilishi mumkin. Emma hökümet yene bir qolida bésim siyasitini hergizmu yumshatmaydu. Téximu éghirlashsa éghirlishiduki, emma hergizmu yumshimaydu.»
Amérika pamona institutining oqutquchisi doktor dru glednéy ependi bolsa yuqiridiki tedbirni uyghurlarning naraziliqini peseytish üchün yéterlik emes, dep qaraydu. U mundaq deydu: «rayongha peqet milyonlap meblegh sélish yaki bixeterlik küchlirini orunlashturush mesilini hel qilalmaydu. Bundaq usul déng shyawping dewridin tartip hazirghiche héchqandaq mesilini hel qilalmidi. Menche xitay hökümiti uyghurlargha qaratqan siyasitini bashtin özgertishi kérek. Ulargha rayondiki mesililer üstide ortaq igidarchiliq we ortaq kapaletchilik hoquqini bérishi kérek. Shi jinping dewatqan ‹junggo chüshi› ni uyghurlar bilen ortaqlishishi kérek. Shi jinping ‹junggo chüshi› ni dunyagha keng yéyishni arzu qiliwatidu. Eger u bu chüshini öz chégrasi ichidiki xelqler bilen ortaqlishalmisa, kim uning ‹junggo chüshi› ge ishinidu. Shunga xitay hökümiti yerliktin chiqiwatqan németlerni yerlik bilen ortaqlishishini öginishi kérek. Undaq bolmaydiken weziyet dawamliq nacharlishidu.»
«Xitayning ‹xelq urushi› qaynimidiki uyghur köchme nopusining sheher hayati» mawzuluq maqale aptori derrin baylér uyghurlarning siyasiy we iqtisadiy hoquqliridin mehrum qiliniwatqanliqini bildürüp, maqalisini mundaq ayaghlashturghan: «nurghun xitaylar, xitay tewelikidiki uyghur rayonini xitayning ayrilmas bir qismi, dep qaraydu. Xitayning klassik esiri ‹gherbke sayahet› te we mekteplerning derslik kitaplirida bu rayon ezeldin xitayning zémini, dep yézilidu. Amma arisida tarqalghan omumiy köz qarashta, uyghur éli intayin güzel bir jay, emma uyghurlar bolsa yawayi we xeterlik dep qarilidu. Uyghurlarni yawayi dep chüshinidighan mana buxil köz qarash seweblik nurghun xitaylar döletning uyghur jemiyitini ‹qayta yasap chiqish› tüsini alghan atalmish ‹xelq urushi› ni qollaydu. Netijide, uyghurlarning bu boysundurulghan yurti, xitayning ‹yéngi yipek yoli› diki muhim ehmiyetke ige bir halqigha, jümlidin xitay köchmenlerni yéngi bazarlargha, yéngi menbelerge érishtüridighan we dunya sehniside téximu zor orungha érishtüridighan bir jaygha aylanduruldi.»/ irade
About Republic Of Uyghuristan
Republic Of Uyghuristan
Uyghuristan Info 